jodo????

Ceuk batur mah rupa uing teh goreng patut, uing seuri da memangna enya pisan. Najan kitu ari ningali wanoja nu amucuy mah sok ngadadak ngaruy. Pajarkeun teh lahuta,teu nalipak maneh,hayang kanu geulis,kitu meureun ting kecewisna batur basa uing kaperegok ngiringkeun mojang mencrang urang Ciherang. Dasar sirik ! Heueuh mun dipikir pikir mah boro boro batur dalah uing ge ngarasa heran,naha neng Novie anu sakitu amucuyna bet daekeun ka uing ?

"Wah nya meureun matak daekeun ge da dipelet !" kadenge batur sing kecewis deui. Daek meduuu ! uing ngagugudug nyeuneu. Rasa kaheran anu sok nyangkoyot dina hate ahirna kanyahoan, sihoreng matak daekeun ge geuning neng Novie teh pangacakan batur. Hmmhh... dasar nasib,rajeun meunang sikumpay ari pek teh geuning geus endogan. Lain raja tega tapi kapaksa, gelenceng tali pancingan anu kungsi nyangreud dihate neng Novie dipegatkeun, koleab koleab sikumpay nyoloyong kahilirkeun. Rob loba nu muru. Dina jero hate ngan ukur bisa ngagerentes

"Pek tah saha nu hayang kabalejog deui !"

Tujuh poe tiharita clom tali pancingan di epankeun deui,giriwil aya nu nyanggut,kulap kelep dulak delek beuki lila beuki sidik sugan teh si Laohan impor ari pek teh geuning nu nyanggut teh ngan ukur si jaer hideung. Pamikir teh lumayan hideung hideung ge da geuning hideung santen,kaparengan palebah rupana mah nurubcupu jeung uing....uing belewuk...neng Surti sijaer tea cakeutreuk..serasi lah..! Tapi edas...sugan teh epana cukup ku jenil baso,cilok atawa es teler, da geuning lamun ngajak jajan matak rangkebong eusi dompet. Lamun geus kitu sok langsung we ngahaleuang lagu "Balikin" anu sok dihariringkeun ku para slankers "Mencintai kamu...bikin dompet gue kebobolan...balikin... oh... oh balikin !"

Tilu poe hahadean jeung manehna awak geus ngorotan tilu kilo, begang lantaran mikiran pangabutuhna. Tibatan awak jadi begang,hutang raweuy, luluasan jemprung,tali pancingan anu nyangreud di biwir si Jaer hideung dipegatkeun deui.

Koleab koleab si jaer matre ngoleab nuju kahilirkeun. Dina jero hate ngagerentes deui "Pek tah saha nu daek mulung!" Nepi ka ayeuna tali pancingan can wani ditaheunkeun deui,sieun keneh,ginggiapeun keneh,sieun deui manggih sikumpay endogan atawa bisi meunang
deui si jaer matre. Keun urang dodoho wae didieu, diluhureun golodog, sugan wae aya Siti Nurhaliza ngalanggkung atawa Bella Saphira ngaliwat.

Da ceuk nini ge cenah jodo mah jorok, euweuh aturan yen nu geulis kudu jeung nu kasep,atawa nu goreng jeung nu goreng deui, ari geus jodona mah bisa wae uing ge meunangkeun nu geulis. Lamun seug Siti Nurhaliza kaparengan ngaliwat kadieu heug dulak delek ka uing terus maksa menta dicangcang ku uing atawa Bella Saphira kukulamprengan kadieu heug kulap kelep terus maksa menta dikawin ku uing, pasti batur teh gujrud bari sing kecewis deui

"Ngalamun teh tong kamalinaan teuing euy..bisi ngebul tah sirah !"(SR)

Maling cocooan si aki

Bari nyingsatkeun sampingna sinini gura giru muru ka imah pa RT, nek laporan yen sinini peuting tas kapalingan.

"Ni...ya naon nu kapalingan teh ?" tanya pa RT ka sinini.

"Untung pa RT nu kapalingan teh ngan ukur cocoan siaki,padahal dihandapeun kasur emas batangan aya lima kilona, duit sapuluh gepok, surat surat penting, saham saham jeung deposito anu nilaina miliaran, nini ge ngarasa aneh naha nu dicokot teh ngan ukur cocoan siaki !".

"Naon nu dimaksud cocoan siaki teh nini ?" pa RT teu ngartieun.

"Kieu geura dongengna, biasana si aki mun hees sok dimana wae goledagna aya di hareupeun hawu, aya dihareupeun goah, kadang kungsi dipakalungan domba, tah harita kaparengan tas nongton pilem bay watch, sigana teu karasa guher we siaki sare dihareupeun tivi, nini ampih kaenggon, kira kira jam tilu peuting di enggon aya nu gigilisiran, ari sugan teh siaki ngajak "heureuy" ku nini teh dianteup we ongkoh tiris deuih mun sorangan mah,kira kira geus satengah jam pagulei,aya nu ngagorowok...wangsaaat...! wangsaaaat..! nini reuwas pas disidikeun sihoreng geuning nu ngagorowok teh si aki, reuwaseun meureun waktu ngalilir panto hareup nyampak muka, nini oge beuki reuwas naha nu ngeukeupan nini ieu saha ? teu antapwarah jelepuk kunini ditajong...jengkang si wangsat teh ngajengkang, pas pisan kana jandela anu sorena poho can diselotkeun, gubrag ngagebut kaluar, terus beretek lumpat... tah kitu pa RT dongengna teh...!"

Jadi nini teh tas..tas.....!"

"Sssst..tong rea beja...bisi kadengeeun ku siaki....gawat !" (SR).

Raja copet

Di salah sahiji kios dompet, saurang pamuda anu leungeuna pinuh ku tato keur anteng cinekul milihan dompet.
" Mangga kang...ieu kaluaran enggal asli tina kulit dinosaurus, tah pami nu ieu tina kulit godzila !" ceuk tukang dompet.
" Aya model sejen ?"
" Sadayana ge sami kang...model anti copet..ngan nu benten teh rantena panginten...aya nu saageung rante anjing, tah upami hoyong saageung rante kapal kedah pesen heula !"
" Jadi sia nu ngabangkrutkeun pakasaban aing teh !" ceuk eta pamuda ujug ujug nyeuneu.
" Maksad akang ?"
" Paingan kabeh jalma, make dompet anti copet da tisialing nya ?"
" Sae atuh kang, meh aman !"
" Sae sae tai pedut...buktina panghasilan dewek ngurangan !"
" Jadi akang ge tukang dompet oge kitu ?"
"Lain !"
" Naha geuning bet nyalahkeun ka abdi, nya pakasaban akang teh naon kitu ?"
" Mun teu nyaho mah dewek teh raja copet..deuleu !"

Apel

"Lamun seug bobogohan kawas keur bulan puasa, meureun moal olok lipen stip !" ceuk Oneng ngagereneng ka Onih basa balik tarawehan.

"Naha kitu ?" tanya Onih semu nu heran

"Sasarina mah samemeh bulan puasa, karek saminggu ge geus beak salosina,tapi ayeuna hiji ge aya keneh sapotong deui, da eta kang Odoy
Surodoy mah meni euweuh kabosen ngapelan teh meni unggal poe, bakating ku cinta meureun ka uing!"

"Naon hubungan apel jeung lipen stip ?" tanya Onih bari kerung
"Hih..ari maneh kawas teu karasa wae, teuing atuh da kang Odoy mah teu kaop ningali biwir urahak sok langsung we nyosor !"

"Tomi ngak gituh !" Onih nimpalan nurutan iklan, da kaparengan deuih kabogohna ge ngarana Tomi.

"Nya meureun kabogoh maneh mah kurang romantis !"
"Ceuk saha euy...puguh pang romantisna sadunya..tuh tingali diburuan imah uing kembang ngabugbrug, eta teh kiriman kang Tomi bisi teu nyaho mah !" Onih ngadadak kuraeud baeud

"Ari ayeuna keur bulan puasa masih keneh sok susar sosor kitu ?" sambungna deui

"Ih..puguh geus dibejakeun, ari bulan puasa mah teu pati teuing, jadi lipen stipna oge awet !"
"Ari eta geuning make meuli dua losin sagala, jeung saha ?"
"Puguh sasayagian jang engke tas lebaran !" (SR)

Bau jengkol

Dasar milik, Karsih meunang undian anu hadiahna pelesir ka Uruguay kalayan garatis tur dibere bekel sacukupna. Nepi ka Uruguay, dihiji terminal Karsih gura giru asup kahiji wc umum, sigana geus teu tahan hayang sacer cereun kiih. Lima belas menit tilu puluh detik Karsih dijero wc, pas kaluar kasampak dihareupeun wc geus ngantri anu nek asup. Panghareupna saurang nini nini anu paromana semu pucet lantaran lila teuing nahan. Pas ningali panto wc muka gura giru sinini asup, tapi aneh teu kungsi lila sinini balik deui bari noel ka Karsih pok nanya.

"Nyi...nyi urang sunda nya ?" ceuk sinini bari melong anteb.
"Mu..mu..muhun!" tembal Karsih asa asa, dijero hatena mah ngarasa reueus..

"Heueuh ari ka wanoja sunda mah moal kapalingan najan dialakpaul ge tetep we arapaleun lantaran aya ciri hasna gareulis tur aramucuy rupana !" Gerentes Karsih,bari uman imen gumeulis dihareupeun sinini.

"Nini geuning apal yen abdi urang sunda, pasti katawis tina raray abdi nya ?"
"Lain euy, tapi katara tina urut wc-na bau jengkol !"

kudu aya s-an

Heuheu... jadi inget nalika kuring ngasistenan praktikum di kampus. Sakumaha biasa ari prek praktikum teh sok aya kuis heula, kabeneran kuring nu nyieun soalna.

"Gambarkeun struktur asam amino glisin!" ceuk uing teh.
"Mangkahade, glisin teh salasahiji asam amino nu ngandung S!" ceuk uing deui nalika keur ngawaskeun nu migawe kuis.

Barudak arolohok sakedapan, tapi saterusna mah pating elengeh.
"Nya heueuh atuh!" ceuk praktikan nu urang Sunda teh.

Da memang najan glisin teu boga unsur "S" (sulfur, walirang) na wangunan
molekulna, ari nulis glisinna mah tetep bae kudu aya "s"-an.

Ditilang polisi

Waktu eta teh s “Bedul" ngangge motor bade ka kota pas di parapatan aya sora nu niup piriwit. Teu disangka nu niup piriwit teh ya eta polisi, si Bedul teuinang mokaha maneh na komplit make helem ieuh.

Langsung be maneh na eren. Terus yampeurkeun eta polisi nu ngaeureun keun manehna

Bedul: "Ku naon pa abi di eureun keun??"
Polisi: "Arek mariksa"
Bedul : "Mariksa naon ?? Da abi mah teu nyandak NARKOBA………..
Polisi: "lain eta maksud saya mah"
Bedul: "Atuh naon ? Lain eta mah make di pariksa sagala"
Polisi: "Ari SIM na mana ??"
Bedul: "Oh eta maha bi can gaduh pa!"

Kacaritakeun s Bedul di tilang be ku polisi. Hiji mansa s bedul mawa motor deuio ngaliwat parapatan deui. Si Bedul teu reuwaseun da mokaha maneh na ayeuna mah bogaeun SIM

Langsung maneh na eureun

Bedul: "Aya naon deui pa ??? SIM aya .... motor komplit Naon deui pa?"

Polisi: "maneh teu pakai helem... Kapaksa ku saya maneh di tilang..."

Poe isuk na Si Bedul leumpang alias jalan jalan sorangan. Pas kabeuneuran papanggih jeung polisi nu sok. Biasa nilang maneh na.Celetuk sibedul nanya ka eta polisi

Bedul: "Pa? Ku naon abi teu dipariksa ku bapa? SIM aya helem di angge"

Polisi: "Maneh na teu mawa motorrrrrrrrrrrra???"

Bedul: "Ohhh euya ya... geuning aing bolohoy!"

Si Bedul ngaleos eraeun bari maneh na neunggeulan sirah sorangan...

Mun Aya

Mun Aya mah
sok digeura-geura
ulah di engke-engke
matak nyura kana hate

Mun euweuh
sok geura diaya-aya
Ngan kade ulah ngaaya-aya
bisi jadi ayakan bolong
geus bolong jadi katoong

usik eling malik eling

lamun enya jadi jagal
poma pahing ulah beuki daging
pan kabeureuyan mah lain ku tulang leuleunjeuran
tapi ku cucuk anu mucuk

tong pondok panempo heureut paneuteup
pan cilaut ge kungsi deukeut ka alak paul
masing telik masing apik nya diri
da lian ti katubruk domba, kaduhung mah tara tiheula

tolab mah ulah dibarung subaha
sing jadi kembang eros nu angger wae seungit
sok sanajan taya angin ngahiliwir
jiga sang bagaskara nu tanggoh di jomantara

Kumalayang dialam dunya

langit numendung kalimpudan ku mega hideung
angin ngahiliwir nyereset kana ati
matak ngageuingkeun lelembutan diri
ngan hiji gusti nuwidi numaha agung
balebat fajar ti wetan nyingraykeun hideungna mega peuting
batara alam nu endah mukakeun gapura sagara hirup
nubaris jadi lalakon hirup kumalayang dialam dunya

Saha

Saha
Saha atuh anjeun téh
Ujug-ujug nyampak na lawang rasa
Ojol-ojol némbong dina impénan peuting
padahal wawuh gé heunteu,kenal gé heunteu
Naha
Naha anjeun bet ngagalaksak
kana rasa jeung pangimpénan

Harita

Harita
Basa layung ngahibar di jomantara
Basa cai ngagalura di samudera
aya panah sang pamanah rasa
nanceub nyeuceub kana jero dada
ngetok-ngetok panto haté
ngagedor-gedor ku gembok jajantung

Harita
Basa panonpoé édék ngampih
dina dipan papandayan
disimbutan ku caangna bulan
dibaturan ku kiceupna béntang
aya béja ti batara bayu
tuh diditu
disisi basisir

Perih

Geter geter rasa numawa katresna
nganjang kana puserna kalbu
netep nanceb nurih kana sajeroning rasa
amparan kahayang ngolebat
nyipta manisna rasa kadeudeuh
sakapeung mindah jadi cimata nungumbara
ngalengkepan rasa kuciwa

wanci yuswa tunggang gunung



wanci yuswa tunggang gunung
sagala nu ngarandapan narembongan
nyisit melit kana ati
matak eungap kana ambeukan

wanci yuswa tunggang gunung
sagala kahayang narembongan
bongan diri geus teu uni
nyalimpang kana dir sorangan

wanci yuswa tunggang gunung
kahoyong tinggal kahoyong
hoyong nyorang waktu katukang
matak mawa kasalempang

SOK AH.....

  • 1. Make baju bodas lain dokter, make topi hejo lain tentara ?
  • 2. Hayam naon anu sukuna sarebu?
  • 3. Diubek diteangan, geus kapanggih dipiceun. Naon?
  • 4. Naon sababna lamun tumpak mobil sok nundutan?
  • 5. Sato naon anu teu bisaeun mundur?
  • 6. Bangku naon anu bisa didahar?
  • 7. Cing pangnyebutkeun 5 rupa ngaran bungbuahan anu sok didahar, sakali nyebut?
  • 8. Batu naon anu teu aya di cai?
  • 9. Oray naon anu teu bisaeun ngaleor?
  • 10. Jalma naon anu sukuna tilu panonna opat?
  • 11. Di luar koneng, di jero bodas, nu apaleun monyet?
  • 12. Hayam naon anu sukuna hiji?
  • 13. Bapana udud, indungna nyeuseuh, anakna ceurik?
  • 14. Gajah tumpak beca, gede naonna?
  • 15. Baso dibalikkeun jadi naon?
  • 16. Awakna leutik pisan, sirahna gede pisan.?
  • 17. Nini-nini bongkok kumaha sarena?
  • 18. Piring naon anu bisa dipake nempo bulan?
  • 19. Manuk naon anu jangjangna dina suku, sirahna dina suku?
  • 20. Naon sababna ban mobil tina karet?
  • 21. Sapi naon anu bau?
  • 22. Piring naon anu pangrame-ramena di Indonesia ?
  • 23. Naon bedana sarimie jeung nini-nini?
  • 24. Pribumi di luar ari semah di jero ?
  • 25. Dicabak beye, ditakol ngabelentrang?
  • 26. Diusapan, didengkakkeun, tuluy diasupkeun?
  • 27. Di luar hujan angina, di WC hujan naon?
  • 28. Hayamna bodas, naonna anu hideung?
  • 29. Buah naon anu dipikaresep ku lalaki?
  • 30. Jam naon anu bisa nembang?
TAAH JAWABANA

1. Toge
2. hayam goreng tepung
3. duit
4. kusabab tunduh we
5. gajah kapentok tembok
6. bangkuang
7. rujak
8. batu ginjal
9. oray paeh
10. aki2 pake kacamata, pke iteuk
11. cau
12. hayam jengke
13. kareta api
14. gede bohongna
15. bahe
16. paku payung
17. peureum
18. taluk
19. manuk katincak
20. lamun tina busa mah lain mobil
21. sapiteng
22. piringatan 17 agustus
23. sarimie mah lamun di keueum ngembang, lamun nini2 mah dikeueum keriput
24. hotel
25. taluk
26. tetes mata
27. hujan caina
28. taina
29. buah dada…wkwkwkwk
30. jamal mirdad


sambal tempe teri

Bahan:

  • 150 gr tempe, potong tipis, goreng
  • 4-5 sdm teri medan, goreng
  • 4 cabe merah besar, buang biji, iris halus
  • 1-2 sdt gula merah, sisir halus
  • 1 sdm kecap manis
  • 2 sdm minyak, untuk menumis

Bumbu halus:

  • 4 bawang merah
  • 2 bawang putih
  • 4 cabe merah keriting
  • 1 sdt garam

Cara membuat:

  • Tumis bumbu halus hingga harum.
  • Kemudian masukkan cabe iris, aduk sampai cukup layu.
  • Tambahkan gula dan kecap, cicipi rasanya. Angkat.
  • Tuang bumbu yg telah ditumis ke dalam ulekan.
  • Tambahkan teri dan tempe yang telah digoreng.
  • Kemudian ulek kasar hingga tercampur.
  • Sajikan bersama sayuran rebus.

Angeun kacang beureum

Sayur khas Sunda dengan cita rasa sedikit manis.

Bahan

  • 300 gr kacang merah segar
  • 1 ltr air
  • 1 lbr daun salam
  • 1 cm lengkuas
  • 2 bh cabe merah, belah 2
  • 1 bh tomat, potong 4
  • 2 btg daun bawang, potong-potong 2 cm

Bumbu

  • 5 bawang merah, iris halus
  • 2 bawang putih, iris halus
  • 1/2 sdt terasi
  • 1- 1 1/2 sdm gula merah
  • 1 sdt garam
  • 1 sdm air asam jawa

Cara membuat :

  • Rebus kacang merah hingga setengah empuk bersama daun salam dan lengkuas
  • Masukkan seluruh bumbu, masak kembali hingga kacang benar2 empuk (tapi jangan sampai pecah).
  • Terakhir masukkan cabe merah, tomat dan daun bawang. Masak hingga cukup layu.
  • Cicipi rasanya.
  • Sajikan hangat.

karedok

Makanan khas Sunda yang menggunakan sayuran mentah sebagai utamanya.

Bahan:

  • Kemangi, petik daunnya
  • Terong lalap, potong dadu
  • Kol, iris
  • Toge, bersihkan
  • Kacang panjang, potong 1/2 cm
  • Ketimun, potong dadu
  • 100 ml air + 1/2 sdm asam jawa
  • jeruk limau

Bumbu halus:

  • 100-125 gr kacang tanah, goreng
  • 1 sng bawang putih
  • 1 cabe merah
  • 5 cabe rawit
  • 1 sdt terasi
  • 4 cm kencur
  • 1 sdt garam
  • 2 sdm gula merah

Cara membuat :

  • Aduk rata bumbu yang telah dihaluskan dengan campuran air asam jawa.
  • Bumbu harus sedikit kental karena sayuran akan mengeluarkan cairan.
  • Beri perasan air jeruk limau.
  • Masukkan sayuran kedalamnya, aduk rata.

Catatan:

  • Karedok sebaiknya disiapkan sesaat sebelum disajikan.
  • Siapkan bumbu halus terlebih dahulu.
  • Menjelang makan, baru aduk dengan air asam jawa dan sayuran.

gepuk sunda

Bahan gepuk sunda:

  • 1 kg daging sapi (gandik/paha)
  • 500 ml santan (kurang lebih)

Haluskan:

  • 7 bh bawang merah
  • 3 siung bawang putih
  • 1/2 sdm ketumbar
  • 3 cm lengkuas, cincang
  • 1 1/2-2 sdm gula merah
  • 1 1/2 sdt garam
  • 1 btg serai, geprek
  • 1 lbr daun salam

Cara membuat gepuk sunda:

  • Rebus daging dengan air secukupnya sampai air terserap habis dan daging cukup empuk.
  • Iris daging searah serat dengan ketebalan kurleb 1 cm.
  • Kemudian memarkan (pukul pelan2) sampai daging melebar.
  • Didihkan santan bersama bumbu sambil diaduk2 agar tidak pecah.
  • Masukkan irisan daging, masak dengan api kecil hingga santan terserap habis, angkat.
  • Goreng daging dalam minyak panas hingga matang, angkat dan tiriskan.
  • Taburi bawang goreng.
  • Sajikan bersama sayur asem dan sambel terasi.

Note:

  • Tambahkan garam dan gula merah sesuai selera.
  • Gepuk sunda biasanya rasanya sedikit manis.

Tips untuk membuat gepuk sunda:

  • Pilih daging bag. paha/ gandik yg memiliki serat kasar sehingga daging tdk mudah hancur.
  • Sewaktu digoreng, bag daging ini juga tdk terlalu cepat kecoklatan.
  • Waktu mengiris dagingnya benar2 diperhatikan ya, hrs searah serat!!!!
  • Kalau bisa, setelah dimasak dgn santan, diamkan daging semalaman agar bumbunya benar2 menyerap.
  • Insya Allah deh, dagingnya bakalan enak.

gurame goreng

Bahan:

  • 1 ekor (1 kg) ikan gurame
  • 2 sdm bawang goreng
  • minyak goreng

Campur, aduk rata:

  • 2 sdm air jeruk nipis
  • 1 ruas jari kunyit, haluskan
  • 1 sdt lada bubuk
  • 1 sdt ketumbar bubuk
  • 1 1/2 sdt garam

Saus:

  • 300 ml santan kental
  • 2 btg serai, memarkan
  • 1 ruas jari lengkuas, memarkan
  • 3 lbr daun salam
  • 2 lbr daun jeruk
  • 1 bh tomat merah, potong 8
  • 2 btg daun bawang, potong serong tipis
  • 20 bh cabai rawit merah dan hijau
  • 2 sdt garam
  • 1 sdt gula pasir

Haluskan:

  • 1 ruas kunyit
  • 8 siung bawang putih
  • 6 bh bawang merah
  • 8 btr kemiri
  • 1 sdt ketumbar
  • 1 sdt terasi bakar
  • 4 bh cabai merah, buang biji

Cara membuat:

  • Bersihkan gurame, buang insang dan kotorannya.
  • Cusi bersih, kerat-kerat kedua sisinya.
  • Lumuri ikan dengan campuran air jeruk nipis.
  • Biarkan selama 15 menit sampai bumbu meresap.
  • Goreng dalam minyak panas dan agak banyak sampai matang dan kering.
  • Angkat, sisihkan.
  • Panaskan 2 sdm minyak goreng.
  • Tumis bumbu halus bersama serai, lengkuas, daun salam, dan daun jeruk sampai harum.
  • Tuang santan, aduk-aduk sampai mengental dan santan tidak pecah.
  • Masukkan tomat, daun bawang, cabai rawit, gula, dan garam, aduk rata.
  • Masukkan gurame goreng, masak sampai mendidih, angkat.
  • Sajikan dengan ditaburi bawang goreng.

Untuk 3 orang

gulai gajeboh

Bahan:

  • 500 gr daging sandung lamur berlemak, potong-potong
  • 5 sdm minyak goreng
  • 750 ml santan dari ½ btr kelapa
  • 3 bh cengkeh
  • 2 btg serai, memarkan
  • 1 lbr daun kunyit
  • 2 lbr daun salam
  • 2 cm lengkuas, memarkan
  • 2 kapulaga
  • 3 lbr daun jeruk
  • 1 sdm garam
  • 350 ml santan dari ½ btr kelapa

Bumbu halus:

  • 100 gr cabai merah
  • 8 bh bawang merah
  • 2 siung bawang putih
  • ½ sdt ketumbar
  • ¼ sdt merica
  • 2 cm jahe

Cara membuat:

  • Rebus santan encer, daging sandung lamur, cengkeh, serai, daun kunyit, daun salam, serai, lengkuas, kapulaga dan daun jeruk sampai daging lunak.
  • Tumis bumbu halus sampai harum sambil diaduk.
  • Tuang ke dalam rebusan daging, aduk rata.
  • Tambahkan santan kental dan garam.
  • Aduk hingga bumbu meresap dan kuah berminyak.

Untuk 5 porsi.

benda mati dan benda hidup

1. Hayam naon anu sukuna sarebu?

Hayam keur pawey


2. Sato naon anu teu bisaeun mundur?

Sato nu keur nukangan tembok



3 . Bangku naon anu bisa didahar?

Bangkuang


4 . Batu naon anu teu aya di cai?

Batu garing


5 . Oray naon anu teu bisaeun ngaleor?

Oray nu ngalegleg linggis


6 . Piring naon anu bisa dipake nempo bulan?

Piring bolong


7 . Manuk naon anu jangjangna dina suku, sirahna dina suku?

Manuk anu kageleng mobil


8 . Naon sababna ban mobil tina karet?

Mun tina coklat pasti digembrong sireum


9 . Sapi naon anu bau?

Sapiteng


10. Piring naon anu pangrame-ramena di Indonesia?

Piringatan 17 Agustus

Nyeri sirah

Dina hiji mangsa Pa ulis indit ka Rumah sakit,maksudna nek ngoprasi anakna anu suing, sabab cek beja ti bupati aya program Operasi biwir suing masal,

Enya we pas tepika rumah sakit geus ngantri anu rek operasi, selang 5jam kakara ka giliran anak pa Ulis,"sok canak putra na pa kalebet"cek Dokter, selang 1jam geus beres, "beres dok?" cek pa ulis, "muhun pa,antosan 3 mingon nembe prbana di laan nya pa"saur dokter, leos weh pa ulis mulih.

Selang samingu budak na pa ulis ngadu cenah aya nuaneh, sabab tiap anak pa ulis kiih(kahampangan) eta biwirna ngadadak enyar enyur ngageter, pa ulis reuwas.

Isukna pa ulis langsung gura giru ka rumah sakit nek ngontrog dokter, pas geus paadu hareupan langsungwe pa ulis ngadu masalahna, " pa Dokter kunaon pura abdi teh biwirna jadikieu? " cek pa ulis, "nakumaha kitu pa.!"

Dokter bingung, "kieu pa kunaon tiap putra abdi kahampangan biwirna enyar enyur ngageter?", jawab dokter "o... Punten pa kumargi, bahan kange nambal biwir putra bapa seep, nya kuabdi di gentos ku daging gagaduhan sapi anu awewena.".."o... Paingan atuh, kabitaeun meren..."

beakeun bahan

Dina hiji mangsa Pa ulis indit ka Rumah sakit,maksudna nek ngoprasi anakna anu suing, sabab cek beja ti bupati aya program Operasi biwir suing masal,

Enya we pas tepika rumah sakit geus ngantri anu rek operasi, selang 5jam kakara ka giliran anak pa Ulis,"sok canak putra na pa kalebet"cek Dokter, selang 1jam geus beres, "beres dok?" cek pa ulis, "muhun pa,antosan 3 mingon nembe prbana di laan nya pa"saur dokter, leos weh pa ulis mulih.

Selang samingu budak na pa ulis ngadu cenah aya nuaneh, sabab tiap anak pa ulis kiih(kahampangan) eta biwirna ngadadak enyar enyur ngageter, pa ulis reuwas.

Isukna pa ulis langsung gura giru ka rumah sakit nek ngontrog dokter, pas geus paadu hareupan langsungwe pa ulis ngadu masalahna, " pa Dokter kunaon pura abdi teh biwirna jadikieu? " cek pa ulis, "nakumaha kitu pa.!"

Dokter bingung, "kieu pa kunaon tiap putra abdi kahampangan biwirna enyar enyur ngageter?", jawab dokter "o... Punten pa kumargi, bahan kange nambal biwir putra bapa seep, nya kuabdi di gentos ku daging gagaduhan sapi anu awewena.".."o... Paingan atuh, kabitaeun meren..."

ngawukang di SD

Aya saurang ibu-ibu tumpak angkot, tina dandanana mah siga guru SD eta teh, diuk na angkot di hareup gigireun supir. Bari ngadagoan angkotna pinuh, supir tuluy nanya ka ibu-ibu eta.
Supir : "Dupi ibu ngawulang di SD?"
Bu Guru : "Muhun"
Supir : "Ngawulang Seni...?"
Bu Guru : "Sanes"
Supir : "Agami...?"
Bu Guru : "Sanes..."
Supir : "Ngawulang naon atuh..?"
Bu Guru : "Ngawulang Bahasi....!"
Supir : "Ooo...hh..!" Ceuk supir bari nincak gas.

malem jumat

Orang Jawa dengan menggunakan bahasa sunda tetapi logatnya memakai bahasa Jawa bercerita kepada Orang Sunda tentang mimpinya di malam Jum'at.

Orang Jawa : "Mas abdi wengi ngimpen

Orang Sunda : "ngimpen naon mas?"

Orang Jawa : "Ngimpen bobo jeung nu geulis."

Orang Sunda : "Kumaha dina jero impenannana?"

Orang Jawa : "Pokona endah pisan ngan pas abdi gugah nu geulis teh hento aya, pan abdi teh kesel ah abdi teh bobo deui we."

Orang Jawa : "Eh ngimpen deui."

Orang Sunda : "Bari kerung, ngimpen naon deui mas?"

Orang Jawa : "Ngimpen gaduh acis seueur pisan. Pas abdi gugah dicabakan dina pesak calana, acisna hento aya ah abdi teh kesel bobo deui we."

Orang Jawa : "Eh abdi ngimpen deui"

Orang Sunda : "Ngimpen naon deui mas?"

Orang Jawa : "Ngimpen ee"

Orang Sunda : "Kumaha tah?"

Orang Jawa : "Pas abdi gugah, dicabak teh aya ee teh. Hahahahahahaha...."

hariwang

HARITA, dina paro bulan Juli 2005, kuring ngalangeu di lobi hotél, di Atambua, Nusa Tenggara Timur. Sabot keur kitu, teu kanyahoan datangna, ujug-ujug pok aya nu nanya ti tukangeun, “Selamat Sore, Bapak.”

Rét kuring ngalieuk. Bréh aya barudak ngora duaan, umurna sapantar, kira 20 taunan. Dedeg pangadegna sidik urang dinya: hideung jeung perekel, buuk wé kiriting.

“Aya naon?” kuring nanya.

Maranéhna muka tas, terus ngaluarkeun barang-barang karajinan tina onyx.

“Mamanawian Bapa kataji. Mangga nawiskeun. Mirah, Pa!” pokna.

Kuring nyidik-nyidik barang nu ditawarkeun. Jero pikir, sidik ieu mah onyx jieunan Tulungagung. Kuring nyaho sabab kuring gé kungsi ngajualan barang-barang karajinan tina onyx.

“Wah, ieu mah jieunan Tulungagung. Ti Jawa. Sayah ti Jawa. Nu kieu mah loba di Jawa gé,” pok téh.

Nu nawarkeun barang téh kalah ngaharuleng ngadéngé kuring ngomong kitu. Tayohna, maranéhna nyangka yén kuring lain ti Pulo Jawa.

Teu kungsi lila, nu saurang pok ngomong, “Euh, Bapa ti Jawa? Pa, abdi ngiring, Pa. Ngiring didamel di Jawa!”

Kuring mencrong. “Ngilu digawé ka Jawa kumaha?”

“Enya, Pa, di dieu mah hésé padamelan. Abdi tamatan SMA. Abdi kersa didamel naon waé. Upami Bapa tiasa, abdi badé ka lembur heula, nyandak ijasah. Paling ogé sadinten tos wangsul deui. Ngiring nya, Pa,” walon nu saurang satengah maksa bari jeung paromanna pikarunyaeun.

Ras kana pangalaman 23 taun katukang. Harita kuring keur digawé di leuweung Kalimantan Barat. Leumpang ingkud-ingkudan, suku nyareri balas lumampah unggal poé, mapay-mapay jalan meunang naratas. Leumpang nyorang jalan satapak, kacida capéna. Unggal ngaléngkah suku téh kudu diangkat luhur-luhur, sabab kahalangan ku rungkun. Nu naratas jalan ukur ngababad luhurna wungkul.

Éstuning ripuh. Nya ingkud-ingkudan nya késang ngucur saawak-awak, katojo ku panonpoé lebah ubun-ubun. Panas éréng-éréngan. Ransel nu digagandong, nu tadina hampang, asa beuki beurat.

Pok aya sora ti tukangeun, “Pak, Pak, biar ranselnya saya bawa.”

Rét kuring ngalieuk. Bréh nu seuri soméah. Horéng pagawé lokal nu kakara asup. Awakna beresih konéng, buukna rancung dicukur purutul. Kuring teu nyaho saha manéhna téh, da kakara ngilu digawé poé harita. Ongkoh deuih nu naréangan tanaga lokal purah mantuan digawé mah lain kuring. Ceuk kuring téh, “Enya, ieu ransel téh asa beurat pisan. Jeung ieu suku na mana nyeri-nyeri teuing. Sok atuh bawa ku manéh.”

Geuwat manéhna manggandongkeun ransel. Kuring neruskeun lalampahan. Manéhna ngiclik tukangeun. Bari leumpang pok kuring nanya, “Saha ngaran téh?”

“Apuy, Pa!”

“Urang dieu atawa urang Sanggaulédo?”

“Abdi urang Sanggaulédo. Kamari sonten Pa Endun ngajak didamel.”

Pa Endun téh anak buah kuring. “Lain, Puy, na manéh mah geuning béda jeung nu séjén. Kulit manéh mah konéng, jeung rada sipit.”

“Abdi turunan Cina, Pa!” walonna bari nyéréngéh.

“Bisa basa Cina atuh?”

“Tiasa, Pa. Mung bénten sareng basa Cina di Jawa. Di dieu mah nganggo basa Khe.”

“Euh, kutan kitu? Bapa mah henteu terang, da sarua waé kadéngéna mah,” pok téh, rada hookeun.

Barang tepi ka nu dijugjug, kuring sabatur-batur nyieun kémah, da survéy téh di jero leuweung. Si Apuy digawéna segut pisan, malah pangrajinna. Masak ogé pinter jeung ngeunah deuih.

Kadang-kadang kuring ngomong, “Puy, henteu maké minyak babi mah masak téh? Geuning pasakan manéh mah ngeunah pisan!”

“Wah, si Bapa mah. Abdi gé terang atuh, urang Muslim mah tara tuang Babi,” walonna.

Lamun keur salsé, kuring sok tunyu-tanya soal basa Cina. Piring disebutna naon, ari téko naon Cinana, jeung lian-lianna. Ayeuna mah geus pararoho deui. Nu inget téh wo ai ni jeung wo he ni. Wo ai ni hartina “kuring bogoh ka manéh”, ari wo he ni mah “kuring sebel ka manéh”.

Ku lantaran alus gawéna, sanggeus réngsé survéy di daérahna, si Apuy diajak deui digawé di daérah séjén di Kalimantan Barat. Harita pagawéan kuring lokasina ampir di unggal kabupatén di Kalimantan Barat. Anggota tim kuring ogé raresepeun ka si Apuy, komo Pa Endun mah. Pa Endun téh urang Garut, umurna geus kolot, tapi teu boga anak. Nyaaheun pisan ka Si Apuy. Paribasa, “Asa boga anak.”

Teu karasa, sanggeus ampir satengah taun kuring di Kalbar, pagawéan téh anggeus. Harita kuring keur aya di Kota Sintang. Haté ngarasa atoh duméh rék balik, komo anggota tim mah. Maranéhna mah gembleng genep bulan teu balik-balik téh. Kuring mah bisa kénéh balik sabulan sakali, da kudu ngalaporkeun hasil pagawéan ka Jakarta.

Peutingna méméh miang ka Pontianak, Pa Endun nyampeurkeun. Pokna, “Pa, kumaha lamun si Apuy téh dicandak wé ka Bandung?”

Kuring kerung. “Dibawa ka Bandung? Rék di mana cicingna?”

“Di rorompok wé, Pa. Keun wé di Bandung mah kumaha abdi. Pangongkosankeun wé ti dieuna ku Bapa!”

Kuring rada bingung rék ngaheueuhkeun teh. Orokaya ana ngarérét kana panto, horéng si Apuy keur ngadédéngékeun gunem catur kuring jeung Pa Endun. Ku kuring digeroan, “Puy, ka dieu!”

Gék manéhna diuk. Ku kuring ditanya, enya henteuna manéhna hayang milu ka Bandung. “Leres, Pa. Abdi hoyong terang Jawa, hoyong terang Jakarta, sareng hoyong terang karéta api,” pokna bari semu nu ngalengis.

Teu wudu kuring éléh déét. Léah. “Heug atuh. Ku sayah diongkosan, ari hayang-hayang teuing mah. Ngan ari sayah mah can boga imah, da bujangan kénéh. Masih saimah jeung kolot kénéh. Paling jeung Pa Endun, kajeun?”

Si Apuy kacida bungahna. Manéhna sababaraha kali nganuhunkeun. Anggota tim ogé galumbira, komo Pa Endun mah. Galumbira duméh Si Apuy bakal nyaho karéta api, lain ukur tina gambarna.

Di Bandungna Si Apuy cicing di imah Pa Endun. Kungsi manéhna dibawa nganjang ka imah. Harita kuring masih bujangan, masih nganjrek di imah Uwa. Di imah Uwa Si Apuy ditanggap ku Ua jeung dulur-dulur kuring. Pada nanyakeun kumaha di Bandung téh. Resep cenah. Aya kapal udara, karéta api jeung éta cenah seueur beus galedé, da di Kalbar mah nu disebut beus téh ukur beus tilu parapat. Ngan cenah, manéhna sok lieur ningali jalma nu sakitu réana. Ku naon cenah loba-loba teuing jelema ari di Bandung. Saréréa sareuri ngadéngé jawaban si Apuy. Ngagareuhgeuykeun.

Teu karasa, geus ampir tilu bulan Si Apuy aya di Bandung. Kuring jarang panggih. Paling gé béjana wé ti Pa Endun, da unggal poé papanggih di Kantor. Ceuk Pa Endun, Si Apuy téh pada ngondang, diajak mondok di imah anak buah kuring nu séjénna. Kuring ngilu atoh, sabab asa boga dosa lamun Si Apuy kadungsang-dungsang di Bandung. Ma’lum, manéhna téh kapan urang leuweung, teu nyaho kota gedé jiga Bandung.

Genep bulan ti saprak kuring balik ti Kalbar, kuring meunang pagawéan deui di Kalbar. Ngan ku lantaran pagawéanana leutik, kuring rék nitah babaturan wé sina indit ka Kalbar, da ukur tilu minggueun. Pa Endun teu dibawa. Kuring gé teu niat rék ngajak deui Si Apuy, da jero pikir geus betaheun di Bandung. Tapi pitilu poéun deui rék arindit, Pa Endun asup ka rohangan kuring di kantor. Gék diuk bari nyanghareup ka kuring. Pokna, “Pa, Si Apuy téh candak deui wé ka Kalbar. Duh, abdi ripuh.”

“Har, na kumaha ieu téh? Pan Pa Endun nu ngusulkeun sangkan Si Apuy diajak ka Bandung téh. Kari-kari ayeuna ngusulkeun sangkan manéhna diajak deui ka Kalbar.”

“Aduh, Pa, Si Apuy téh geuning jadi bangor. Robah sipatna. Unggal wengi tara aya di rorompok. Kukulayaban di kota Bandung. Malah aya wartosna sok mabok-mabok jeung barudak bengal di Cicadas. Sareng éta deuih sok ka awéwé.”

“Ka awéwé kumaha? Nya keun waé atuh ari boga kabogoh ka urang dieu mah.”

“Sanés kitu, Pa. Ieu mah ka awéwé bangor, nu sok nalangkring tengah wengi geuning di alun-alun jeung di Cicadas.”

Kuring ngahuleng bakat ku reuwas. Cilaka, Si Apuy kababawa ku teu balégna hiji kota. “Urang leuweung” téh nyaluyukeun diri jeung kahirupan peuting kota Bandung. Kuda leupas ti gedogan. Aya rasa handeueul, ngarasa dosa, naha atuh kuring téh maké ngongkosan manéhna ka Bandung sagala. Pa Endun dipencrong. Kuring keuheul pisan. Tadina mah rék ngambek, tapi ana dipikir deui, ah teu bisa nyalahkeun Pa Endun, jalma soleh jeung bageur, anu teu boga anak.

“Ké, Pa Endun. Sayah kudu mikir heula, sabab sayah kudu ngitung deui ongkos nu survéy, da katambahan meureun ku ongkos Si Apuy. Ké dibéjaan deui isukan,” omong kuring leuleuy.

Sanggeus badami jeung nu rék arindit, ahirna meunang kacindekan yén Si Apuy rék diajak balik deui ka Kalbar. Kuring ngabéjaan Pa Endun, tikét geus dipesenkeun, tur jam 3 subuh kudu geus kumpul di kantor, da pesawatna baris hiber jam 8 isuk-isuk ti Kemayoran. Dina poéanana balik, Si Apuy pada ngajajapkeun. Kuring ogé subuh-subuh geus ka kantor, ngajak sasalaman ka manéhna. Manéhna kaciri rada nguyung, tapi seurina nu soméah mah masih aya. Pokna, “Nuhun, Pa, abdi janten terang Jakarta sareng Bandung.”

Kuring ogé nyéréngéh, haroréam ngomong. Tapi ahirna mah pok kuring ngomong, “Ti Pontianak manéh bisa langsung naék beus ka Sanggaulédo. Ongkos mah ménta wé ka Pa Ruchiat.”

“Muhun, Pa. Kumaha Pa Ruchiat wé engké di Pontianak,” walonna bari sup ka jero mobil nu rék nganteurkeun ka Lapang Udara Kemayoran.

Si Apuy ahirna balik deui ka “habibatna”. Ti harita kuring teu meunang béjana deui. Ongkoh kuring teu kungsi nganjang deui ka Kalbar. Kuring ukur ngadu’a, mudah-mudahan wé “kabiasaanana” di Bandung ulah dibabawa ka lemburna.

“Pak, bagaimana, Pak. Bisa tidak bawa saya ke Jawa?”

Kuring ngagebeg, kagareuwahkeun tina ingetan ka Si Apuy. Ngusap beungeut. Kuring lain keur di Kalbar, tapi di Atambua, NTT. Budak nu nawarkeun onyx téa, ku kuring diteuteup. Kasép, séhat, soméah, siga si Apuy, ngan nu ieu mah kulitna hideung jeung buukna kiriting. Kuring ngoléséd tina korsi, jung nangtung, bari pok ngomong, “Ah, Jang, mending di dieu wé. Di Jawa mah geus loba teuing jelema. Di ditu gé sarua néangan gawé téh hésé!”***

(waluya)

bulan wanci sarepna

Bulan beuki pias di awang-awang. Ukur dibaturan ku tilu béntang anu tingkariceup. Geus teu kadéngé deui gebyurna lambak. Geus teu kaciri deui runggunukna pilemburan jeung ngamparna pasawahan. Bieu, pabuburit, kapal geus miang ninggalkeun palabuan. Ninggalkeun salaksa katineung di ditu, di bali geusan ngajadi.

Nya danget ieu pisan, lembur téh kari waasna. Sampalan pangangonan, pasir eurih pamikatan, jalan satapak ka mumunggang, boa moal kasampeur deui. Enya, biheung bisa balik ka lemah karuhun, tur geus dikayidkeun pamohalan balik deui.

Asa cikénéh, tur asa detik bieu pisan, kuring nénjo marakbakna kembang samoja di pipireun imah. Tangkal samoja gigireun kuburan bapa, anu ku ema mah dipiara pisan. Malah saméméh ema ninggalkeun, nyusul bapa ka kalanggengan, ukur hiji anu diamanatkeun téh; pangmiarakeun tangkal samoja. Ayeuna, amanat ema téh kamomorékeun, lantaran kuring kaburu indit. Teuing saha nu bakal neruskeun miara éta tangkal samoja.

Indit téh éstuning taya kereteg ti méméhna. Teu boga niat ti anggalna. Malah henteu kungsi ngimpi-ngimpi acan. Isuk-isuk, basa kuring rék nyawang meletékna panonpoé nu baris maturan hirup kabeurangnakeun, Pa Érté ngaronghéap. Datangna teuing ti lebah mana, da ujug-ujug ngajanteng hareupeun. Katémbongna mani geus saged, beberengkes, bangun rék indit-inditan.

“Hayu atuh!” pokna.

“Hayu? Ka mana?” kuring kerung.

“Har, apan kamari geus dibadamian. Urang téh rék nyaba ka jauhna, ka alas peuntas. Urang nyiar kasenangan di ditu!”

“Asa kakara ngadéngé kuring mah?”

“Aéh-aéh, apan geus dibéjaan ti tangéhna ogé. Urang téh rék nyaba ka ditu. Matak harita bapa omat-omatan, sing loba ngumpulkeun bekel. Sing bisa ngajeuhjeuhkeun pakeun sarta ulah natambuh waktu. Bekel ieuh, kudu mawa bekel!”

“Kumaha atuh, da kuring mah teu boga nanaon?”

“Keun baé, kitu wéh. Buru-buru, bisi katinggaleun ku kapal!”

“Saha baé nu milu téh?”

“Loba. Geus taruluy batur mah!”

Mani asa rurusuhan indit téh. Asana mah, henteu mandi-mandi acan. Da éta, Pa Érté mani ngabebereg, henteu méré pisan témpo. Kuring nepi ka poho, henteu ngonci heula imah, henteu maraban domba, atawa nitipkeun pakaya jeung tangkal samoja ka nu aya di lembur.

“Keun baé da engké ogé aya nu ngurus!” cék Pa Érté sajeroning leumpang.

Nepi ka palabuan, enya baé geus ngagimbung loba jelema. Rombongan ti lembur kuring, misah di beulah wétan. Pa Kuwu, Pa Olot, Pa Lebé, Ulis Odang, Hansip Oding, Bah Wirya, katémbong keur ngabaredega. Panonna neuteup ka tengah jaladri. Bangun nu keur nyawang pikahareupeun.

Kapal anu rék mawa kuring – teuing ka mana, da Pa Érté can kungsi ngécéskeun – geus ngajugrug di basisir. Kapal anu nya badag nya jangkung, asa can kungsi manggih tandinganana.

“Geus kumpul saréréa?” cék Pa Lebé.

“Parantos sigana mah,” Pa Kuwu nu ngawalon téh.

“Hayu atuh urang indit ayeuna!”

Kabéh asup kana kapal. Dipingpin ku Pa Lebé. Tapi anéh, ari barudakna mah henteu sina milu. Kalah ka diantep ngajanteng di sisi basisir. Katémbongna, maranéhna bangun sedih naker. Loba nu carinakdak. Malah kadéngé lapat-lapat, aya nu ngahariring lagu Pileuleuyan. Euleuh, geuning aya nu maca tahlil sagala rupa.

Basa hatong kapal disada, asa aya nu ngajedud dina jajantung. Nya di basisir ieu pisan, saniskara katineung baris diteundeun, biheung kasampeur deui.

Nepi ka ayeuna, sajeroning nangtung dina dék kapal, kuring bingung kénéh. Rék ka mana ieu téh? Saenyana, éta pananya bisa ditepikeun ka Pa Érté, atawa ka saha baé. Ngan can aya waktu nu rinéh. Sabab kabéh ogé, keur anteng narangtung bari nyawang cai laut nu ririakan kasorot bulan nu beuki pias.

Nu ngajanteng di dék kapal téh, nu keur ngalamun kawas kuring, jumlahna teuing sabaraha urang. Ngajajar heuleut saméter. Kawas nu dikomando, leungeun maranéhna nangkeup harigu. Sorot panon ka jauhna, teu ngiceup-ngiceup.

Moal boa, ieu kapal keur nyuruwuk meulah jaladri. Gancangna teuing sakumaha, geus teu karasa.

Pa Érté ngajanteng pisan gigireun kuring. Teuing iraha jolna, da tadi mah anu ngajanteng lebah dinya téh Pa Olot. Asa manggih kasempetan pikeun nepikeun kapanasaran, Pa Érte gancang ditoél.

“Pa, rék kamana urang téh?”

“Engké ogé apal sorangan!” walonna bari henteu ngarérét-rérét acan.

Ngadéngé jawaban kitu mah, angger baé lebeng. Poékeun. Nya kapaksa baé, keur saheulaanan mah, dijawab ku sorangan. Dumasar kana sawatara kajadian harénghéng di lembur.

Bisa jadi, pangna Pa Lebé saparakanca ngajak miang téh, lantaran kaayaan lembur geus henteu pikabetaheun deui. Paceklik nu panjang. Kurang dahareun. Pagebug. Loba kasakit. Taneuh nu angar. Matak rungsing jeung henteu tingtrim. Enya ari nineungna mah, napel kénéh dina angen-angen. Tapi naon anu karasa ku kuring, moal bina jeung maranéhna. Miang ti lembur pikeun nyingkahan rereged. Ngan anu matak héran téh, boh Pa Lebé, boh nu séjénna, kawas nu mentingkeun sorangan. Naha ari anak pamajikan henteu dibawa, diculjeunkeun kitu baé? Saha nu ngurusna?

Kituna mah, aya alesan maranéhna indit ninggalkeun lembur ogé. Alesan anu ku kuring karasa jeung karampa. Méh kabéh anu ayeuna keur nangtung dina dék kapal, papada boga bangbaluh hirup. Ninggalkeun pasualan di ditu, di lembur. Pasualan anu nepi ka maranéhna miang ogé, biheung geus réngsé.

Kuring leumpang lalaunan. Mapay-mapay jajaran jelema-jelema anu keur narangtung nyawang jaladri. Kuring neuteup Pa Érté. Dina panon Pa Érté katara aya nu ngembeng. Boa manéhna keur ingeteun ka pamajikanana, da basa ditinggalkeun téh keur meujeuhna bureuyeung. Atawa inget ka anak anu keur meujeuhna kembang buruan. Kuring apal pisan, hirup Pa Érté ti baheula ogé henteu manggih kamarasan. Imahna nu nenggang di tungtung lembur, nu geus déngdék ka kénca alatan dihakan umur. Cék béja, ti barang rumah tangga Pa Érté hayang ngoméan éta imah téh. Keun bae panggung ogé, weweg-weweg atuh. Tapi tepi ka ayeuna ogé angger baé. Henteu robah, henteu kaganti golodog-golodogna acan. Kalah ka pamajikanana ririwit. Mindeng gering jeung kurang kasabaran, pédah hirup Pa Érté taya menyatna.

“Hésé geuning hayang ngawangun imah téh, Jang!” cék Pa Érté harita, hareupeun Pa Lebé.

“Cék kuring mah, jieun heula tihangna anu weweg!” walon Pa Lebé.

Enya, kawasna mah, pangna panon Pa Érté nepi ka ngembeng ogé alatan inget ka dinya. Inget ka imah anu henteu kungsi kaoméan.

Kuring ngaléngkah deui. Bagean Pa Olot ayeuna mah anu diteuteup téh. Sarua, sarua pisan, dina panonna aya nu ngembeng. Malah leuwih ngembeng ti panon Pa Érté. Naha Pa Olot téh inget ka budakna anu minculak ti batur? Enya, Pa Olot téh geus masagi dina dunya barana mah. Ngan sapopoéna teu weléh ngungun alum. Komo saprak Si Unéd mangkat rumaja mah. Si Unéd anu kakocapkeun sakola ka kota, mindeng nyieun masalah anu matak wirang Pa Olot. Komo apan, Pa Olot téh jadi jelema anu dipikolot, picontoeun urang lembur. Kari-kari ayeuna dikotoran ku kalakuan anak. Enya. Si Unéd anu sok mabok. Si Unéd anu – cék Pa Olot – jauh tina agama. Si Unéd anu kungsi ngagadabah Nyi Imas.

“Aing téh henteu bisa mingpin kulawarga. Henteu bisa ngalelempang paripolah anak!” kadéngé Pa Olot gegerendengan. Nyaritana bangun hanjelu naker. Kawas bijil tina haté nu pangjerona.

Kuring ngaléngkah deui. Pa Kuwu ayeuna mah anu diteuteup téh. Sarua, sarua pisan, dina panonna aya nu ngembeng. Malah katémbong geus aya nu ngalémbéréh. Nyarakclakan. Murag kana dék kapal. Naon anu dipaké sedih ku Pa Kuwu? Asana téh taya cawadeunana. Tur kuring henteu kungsi nyaksian Pa Kuwu meunang bangbaluh. Salila mingpin désa, asa taya codéka nanaon. Malah kapaké pisan. Enya, ari kabeungharanana mah misah ti batur. Imahna ngajengléng. Kakocapkeun bulan hareup mah rék meuli mobil. Pakayana nu lubak-libuk, cék manéhna sorangan, lain hasil idek-liher di balé-désa. Tapi meunang meres késang, ladang dug hulu pet nyawa. Kari-kari ayeuna, Pa Kuwu ogé milu indit jeung Pa Lebé. Naha henteu lebar ninggalkeun pakaya, ninggalkeun pamajikan bahénol, ninggalkeun kasugemaan hirup?

Naon anu keur diimpleng ku Pa Kuwu, henteu kabaca saeutik ogé. Tapi sanggeus sakitu lilana didagoan, Pa Kuwu méré jawaban. Kawas nu surti, kuring téh hayang nanya kitu.

“Di dinya moal apal, naon anu keur jadi kabingung. Sabenerna, ku di dinya ogé bisa dijawab. Bisa dirarasakeun. Naon anu ku di dinya dipaké handeueul satutas ninggalkeun lembur?” pokna.

“Kuring mah henteu boga nanaon, Pa Kuwu. Imah geus rék runtuh, sawah jeung tegal teu boga. Ukur hiji anu dipaké hanjelu téh, kuring geus ngamomorékeun amanat Ema, miara tangkal samoja!”

“Lain, aya kénéh sajaba ti éta,”

“Naon?” kuring dangah, neuteup Pa Kuwu nu paromanna angger, teu riuk-riuk, teu némbongkeun robahna semu.

“Pikiran baé ku sorangan!”

Lebeng. Henteu kapikir.

Bagéan Pa Lebé anu diteuteup téh. Sarua, sarua pisan, dina panonna aya nu ngembeng. Malah lain ngembeng deui, nyurulung mapay pipi, mapay beuheung, parat nepi kana sukuna.

Pa Lebé, kuring apal pisan. Lalaki anu sapopoéna teu weléh basajan. Imahna lebakeun tajug, ukur kahalangan tangkal jambu. Pa Lebé anu tara leupas ti kopéah jeung – sakanyaho – tara ninggalkeun istigpar. Nilik kahirupanana mah, Pa Lebé henteu kasebut bisa usaha. Malah tepi ka kiwari, hirupna angger nyorangan. Pamajikanana maot, sapuluh taun katukang. Ti harita, kawas henteu boga deui niat rarabi. Sapopoéna idek-liher di tajug. Mapagahan barudak nu hayang diajar ngaji.

Padahal, naon anu dipaké sedih pikeun Pa Lebé mah. Miangna ti lembur, asana mah henteu ninggalkeun kabeubeurat. Atawa melang ku tajug, bisi euweuh nu ngurus. Bisa jadi, ngan éta-étana anu dipaké hariwang ku Pa Lebé mah. Inggis taya nu bisa neruskeun tapak-lacakna.

Henteu kaburu bisa ngawangkong. Sabab lir dikomando deui, anu ngajaranteng dina dék kapal téh arasup ka jero. Tinggal kuring ngajanteng sorangan. Satadina mah rék nuturkeun, ngan asa betah kénéh. Sabab bulan anteng maturan peuting, najan sorotna beuki pias. Cai laut angger ririakan. Kapal terus ngabiur, ngabiur teuing ka mana.

***

Transmigrasi. Pindah ka alas peuntas. Néangan hirup jeung huripna. Di ditu, di tempat nu ayeuna rék dijugjug. Ukur éta anu aya dina ingetan kuring mah. Sabab rék ka mana deui, ari lain transmigrasi mah. Kawasna Pa Lebé saparakanca kapincut ku dongéng Mang Satibi baréto. Puluhan taun ka tukang, Mang Satibi kungsi indit ninggalkeun lembur. Anu séjénna mah, harita, kalah ka tingbirigidig diajak nyorang sagara téh. Ngan Mang Satibi anu beunang disebut nékad. Inditna kadua pamajikan. Henteu mawa bekel nanaon. Heuleut lima taun ti harita, Mang Satibi nganjang deui ka lembur. Terus ngadongéng, kumaha senangna di alas peuntas. Cék dongéng Mang Satibi, di ditu téh manéhna geus bisa nyieun gedong, meuli motor, meuli sawah jeung tanah. Padahal pagawéan sapopoéna mah henteu hésé, ukur ngurus kebon sawit.

Pasti. Pa Lebé saparakanca, kaasup kuring, rék transmigrasi. Rék ngarobah hirup di ditu, di alas peuntas. Eukeur mah kaayaan di lembur geus teu pikabetaheun, katurug-turug kawasna mah ingeteun kana dongéng Mang Satibi téa.

Ngan anéhna, nu aya dina kapal, bet henteu nyaritakeun kaayaan di ditu, di tempat nu rék dituju. Kalah ka patingharuleng bangun ngadadak manggih kabingung. Malah aya ti antarana anu nepi ka luh-lah, kawas peunggas harepan. Ilaharna mah, lamun rék nyanghareupan kabagjaan – sebut baé kahirupan di alas peuntas téh kabagjaan – lain ngeluk tungkul siga nu bingung. Malah sakuduna béar marahmay. Taya salahna sapanjang jalan gogonjakan, seuseurian, patingcakakak sangeunahna.

Enya, kaayaan di jero kapal téh kalah matak sareukseuk. Di ditu, di dieu, pinuh ku nu ngadon ngalamun. Taya nu katangén ngobrol ngalér-ngidul. Taya nu katémbong melenyun udud. Maranéhna kawas nu jongjon jeung dirina séwang-séwangan.

Kapal téh terus nyemprung meulah jaladri. Geus henteu kadéngé sorana, awahing ku tarik. Ngan anéhna, geus mangbulan-bulan, henteu nepi baé ka nu dituju. Kalah ka pengeusi kapal lir nu beuki tagiwur. Beuki anteng ngalamun. Beuki jongjon jeung dirina séwang-séwangan.

“Rék iraha nepina ieu téh?” kuring nanya ka Pa Olot. Tapi ditanya ngadon ngeluk, bari kapireng sorana inghak-inghakan.

“Ku naon Pa Olot?”

Henteu ngajawab.

Nyampeurkeun Pa Érté, sarua henteu ngawalon. Komo ari Pa Kuwu mah. Hansip Oding, Ulis Odang, Bah Wirya, sarua ngabaretem.

Kapal angger nyemprung, teuing rék iraha eureunna.

Pangeusina geus loba nu inghak-inghakan. Malah terus careurik patarik-tarik. Ngaguruh sapangeusi kapal. Kuring bingung pipetaeun, naha kudu milu ceurik? Tapi kapal angger nyemprung. Angger teu soraan. Kuring kukurilingan, ka rohang nahkoda. Tapi taya sasaha. Kapal maju ku sorangan. Kawasna, nahkodana ogé keur milu ceurik.

Teuing meunang sabaraha bulan, maranéhna ceurik téh. Lila-lila, tina ceurik téh, jadi patinggorowok patarik-tarik. Kaasup Pa Érté, Pa Lebé, Pa Kuwu, jeung nu séjénna.

“Hayang balik deui. Gancang balik deui!” pokna.

Tapi kapal henteu eureun. Jajauheun nepi malik arahna. Asa ketir nénjo kitu mah. Kaasup kuring bet hayang balik deui. Sabab asa aya nu tinggaleun di lembur téh. Enya, asa aya nu tinggaleun.

“Moal, karah kumaha ogé, anjeun moal bisa balik deui!” aya sora ti gigireun, basa kuring keur nangtung ngumbar katineung dina dék kapal. Sora anu agem. Tur kuring kakara ngadéngé sora sakitu agemna. Basa dilieuk, aya nu maké baju sarwa bodas ngajanteng.

“Saha anjeun?”

“Pangeusi ieu kapal!”

“Enya, tapi naha bet nyampeurkeun kuring?”

“Pédah wé, katémbongna siga nu bingung!”

“Naha anjeun henteu milu ceurik?”

“Naon nu perlu diceungceurikan?”

“Itu geuning batur mah …”

“Enya, maranéhna ceurik hayang balik deui ka lembur. Sadetik wé cenah. Aya nu tinggaleun di ditu!”

“Kabéh aya nu tinggaleun?”

“Enya!”

“Kaasup kuring?”

“Bisa jadi!”

“Ké, ari ieu kapal téh rék kamana? Geuning henteu nepi baé?”

“Engké ogé bakal nyaho!” pokna bari terus ngaléos.

Kuring ukur bati ngahulengna. Asa teu kaharti. Nu gogorowokan beuki tarik. Sora Pa Kuwu mani pangtarikna.

“Hayang balik deui!” cenah. Enya, dipikir-pikir mah, kuring ogé asa aya nu tinggaleun. Pamustunganana mah sapamadegan jeung maranéhna : hayang balik deui.

Tapi kapal terus nyemprung. Teu beunang dieureunkeun. Kalah cimatana pangeusina terus maruragan. Ngamalir dina dék-dék kapal. Terus ngeyembeng. Beuki loba. Beuki pinuh. Pamustunganana kapal déngdék pinuh ku cimata. Terus déngdék. Pangeusina patingkocéak. Kuring hareugeueun. Kapal beuki tilelep. Saméméh karem, kuring bisa kénéh neuteup bulan nu beuki pias …

(Dadan Sutisna)

saptapada

(DIAH datang ka kontrakan basa kuring keur ngahurungkeun komputer. Kagok, manéhna terus dititah saré.)

Matak gogodeg nénjo beubeunangan Collen Sire. Beuki engeuh, pangaweruh téh tangéh kénéh ka bisa mapakan manéhna.

Animasi nu cenah meunang ngadekul sabulan campleng téh teu burung ngabetot imajinasi. Lebah ngimpleng sétting, katémbong Collen beunghar ku reférensi. Pangpangna dina ngagambarkeun kaayaan dunya abad ka-14, najan bisa jadi henteu persis kitu.

Éndingna deuih nu matak ngangres téh. Haté lir nu digenyot, asa dibawa ka alam mana boa. Basa Nyi Putri newekkeun patrem kana angenna, gambar nu dicokot téh tina cangkéng nepi kana suku nu ditilaman ku jukut garing. Getih patingkareclak maseuhan lemah. Ti dinya gambar zoom out, Nyi Putri ngarumpuyuk. Beuki jauh, katémbong amparan bugang nu patulayah. Beuki jauh, layung hurung ngarérab langit, tuluy fade-out kana warna hideung.

Cursor mouse ngajorélat kana tombol exit. Teu kungsi sadetik, nu katémbong dina layar monitor ukur wallpaper. Diteuteup sajongjongan mah. Dina layar monitor asa ngalangkang kénéh animasi beunang Si Collen.

(Diah ngulisik, ngarérét. Panonna ceuleuyeu. “Kumaha atuh, Kang?”)

Mimiti wanoh jeung Collen téh basa milu aub dina panglawungan website were-here, salah sahiji situs di internét nu sok dipaké adurényom ku programmer di sakuliah dunya. Collen Sire, cenah mah urang Éropah nu matuh di Amérika, weruh pisan kana seluk-beluk program komputer, pangpangna ngeunaan téknologi animasi tilu diménsi. Basa dikiriman é-mail, diajak wawanohan, manéhna gasik ngajawab, malah ngajak chatting sagala rupa. Nya ti dinya mimiti ngobrol ngalér-ngidul téh.

(Diah cengkat. Baeud.)

Nu matak kayungyun, najan sapopoéna ngagugulung script program nu sagemblengna maké kodeu logika, Collen ngahargaan pisan kana titinggal para karuhun. Cenah karesepna téh ngoléksi barang-barang kuno, atawa naon baé titinggal mangsa bihari.

“Biheung aya urang mun euweuh karuhun. Nu ngalalanyah téknologi gé apan karuhun urang,” pokna, hiji mangsa. “Titinggal karuhun téh surahaneun urang. Di nagara kuring mah, nalungtik paradaban bihari téh jadi proyék nomer hiji.” cenah, bari barabat manéhna nyebutan panalungtikan nu keur dihanca ku pamaréntah jeung para ahli di nagarana. Enya, da manéh mah cicing di nagara beunghar, cék haté. Tong boroning keur kapentingan bangsana sorangan, dalah nyieun website all-languages, nu bisa narjamahkeun sakur basa di sakuliah dunya gé apan dikeureuyeuh. Tangtu modalna henteu saeutik.

Collen terus nanyakeun kaayaan di Ttatar Sunda. Sajarahna, jelemana, nepi ka mojang-mojangna. Geus nyahoeun sabagian mah, pangpangna tina katerangan nu dimuat dina énsiklopédi digital kayaning britannica, encharta, atawa ancient world nu husus ngamuat sajarah purba.

Manéhna nanyakeun, naon baé titinggal paradaban bihari di Tatar Sunda téh? Ku kuring dijawab, sajarah Tatar Sunda dialamatan ku kapanggihna sawatara naskah kuno. Sawaréh geus ditalungtik ku para ahli filologi, tapi nu can kacabak gé réa kénéh.

“Téknologi bisa mantuan keur ngaguarna…” pokna, ngahatéan. “Kuring ngama’lum, di nagara anjeun mah panalungtikan masih kénéh maké padika nu konvénsional. Mun di nagara kuring mah, naskah kuno nu ngahunyud téh tangtu moal diantep kitu waé…”

(Diah neuteup. Biwirna ngawed. “Kumaha atuh, Kang?”)

“Sanés diantep, tapi dikeureuyeuh…”

“Tapi nembé ngalibetkeun filolog wungkul, sanés? Saha deui nu titén kana éta naskah salian ti filolog? Teras, naskah nu tos ditarjamahkeun téh dikumahakeun? Naha mung janten dokuméntasi sajarah, ditalungtik leuwih teleb, atanapi dikumaha?”

(Diah neuteup kénéh. Leungeunna ngebugan bantal.)

“Rupina teu acan dugi kana waktos baé…”

Collen bangun nu panasaran, malah hayang nyaho siga kumaha naskah Sunda kuno téh. Ku kuring dikiriman vérsi digitalna, kaasup nu geus ditarjamahkeun. Manéhna bangun kataji ku sempalan Pasunda-Bubat, da terus tetelepék, malah ménta tulisan-tulisan nu patali jeung éta.

Teu nitah teu sing, basa manéhna nyieun rékonstruksi Perang Bubat téh. Tapi teu burung olohok nénjo hasilna.

(Diah ngageuri. “Opat sasih, Kang…!”)

Internét disambungkeun deui, gasik muka Program Messenger. Collen geus online.

Well done… saé pisan!” cékéng téh sanggeus mencétan keyboard.

“Nuhun!” mani gancang dijawab.

“Nganggo program tridi nu mana?”

“Ngadamel sorangan programna, teu aya icalan. Diical mah sok seueur nu ngabajak…” dina tungtungna titik maké smile, gambar sirah budak keur seuri. “Pilem-pilem animasi beunang urang Amérika, programna seuseuseurna mah ngadadak nyieun. Nu mawi hésé diturutanana. Urang Amérika langkung punjul dina ngawasa program komputer, margi aranjeunna mah gaduh kakeyeng sangkan hasil gawéna teu wawayagon. Bill Gates, enya gé pausahanana sok pada nyebut monopolis, tapi titén kana poténsi manusa di sakuliah dunya. Nu didamel di microsoft téh barudak jenieus ti unggal nagara. Rupina ti nagara Sadérék gé aya…”

Donlod-na langkung ti sajam geuning, horéng file-na ageung pisan,” ngahaja méngkolkeun obrolan.

“Kantenan. Nu dikintunkeun nganggo résolusi pangluhurna, ngarah gambarna langkung écés. Sanés, éta téh leres kajantenan?”

(Diah beuki ngageuri. Kamar kontrakan geus simpé. “Iraha atuh, Kang?”)

“Leres henteuna mah teu terang. Mung di tatar Sunda mah tos sabiwir hiji. Pasunda-Bubat, sok disebat Perang Bubat…”

“Nanging sigana panalungtikan éta kajadian teu acan asak, maksad téh… teu acan dugi ka ngahasilkeun kacindekan émpiris. Naskah nu dikintunkeun ku anjeun, nu jadi bahan rujukan kajadianana Perang Bubat, teu acan masihan gambaran kajadian nu sanyatana. Sanés hartina urang ulah percaya kana éta naskah, nanging saéstuna naon nu ditulis ku jalma bihari téh guareun urang ayeuna, kaasup kajadianana Perang Bubat.”

“Maksadna?”

“Kuring ngadamel animasi Perang Bubat, sangkan anjeun mikir…”

“Sangkan mikir nyieun pilem Perang Bubat? Nurutan di nagara anjeun nu saban kajadian teu weléh dipilemkeun?”

“Sanés kitu. Tapi sabada ningal animasi beunang kuring, meureun anjeun boga pamanggih séjén, salian ti nyebut well done téh. Kahayang kuring, anjeun ngiritik bébéakan…”

“Naon nu kedah dikiritikna. Di nagara anjeun sagala reférensi nu aya di dunya geus nyampak. Lebah nyieun karakter urang Sunda bihari, beungeutna, pakéanana, leumpangna, cék kuring mah geus siga. Kuring yakin anjeun lain saukur maca naskah ngeunaan Perang Bubat, tapi néangan bahan séjénna…”

“Mun kuring nyarita yén kuring teu percaya kana kajadian Perang Bubat?”

“Hartina anjeun teu percaya kana sajarah, kana titinggal paradaban bihari.”

“Naon nu ku anjeun bisa ditémbongkeun keur ngayakinkeun kuring?”

“Apan geus dikirim naskahna!”

“Can cukup. Naskah mah cékéng gé guareun kénéh. Pararaton jeung Carita Parahyangan, ditulis ampir dua abad sabada kajadian Perang Bubat. Hartina meunang dua abad mah sempalan Perang Bubat téh ukur jadi gunem catur jalma-jalma mangsa harita. Sakitu gé aya nu leukeun kénéh mindahkeun kana tulisan. Kuring ngahaja mangnyieunkeun rékonstruksina, ngarah dina haté anjeun timbul sababaraha pertanyaan, nu jadi pangjurung anjeun atawa saha baé keur nalungtik éta kajadian leuwih teleb.”

“Naon nu kudu ditalungtikna? Téknologi komputer can bisa ari ngadatangkeun deui kajadian mangsa bihari mah. Sok ku anjeun jieun script-na, sangkan waktu bisa mundur tur urang nyaho kana kajadian nu saenyana.”

Mun keur adu-hareupan mah, sigana manéhna téh nyakakak. Dina layar monitor katémbong gambar sirah budak keur ngagakgak.

(Diah ngaléndé. Paromanna alum. Milu nyekelan mouse. “Mun ningal kasur nu itu, abdi mah sok émut ka lalakon bihari…”)

“Lain ka dinya maksudna. Paradaban bihari téh diguarna henteu cukup ku macaan naskah. Upamana, anjeun tangtu nyaho yén aya bangsa-bangsa nu diancurkeun, terus sempalanana dicatet dina kitab suci. Dina al-Qur’an disabit, Kaum Luth di Kota Sodom diancurkeun lantaran pangeusina méngpar tina ajaran agama. Éta katerangan jadi pamiangan para ahli keur ngayakeun panalungtikan. Nepi ka manggihan bukti-bukti arkéologisna. Cék logika, lian ti hukuman Pangéran téh, Kota Sodom nu diwangun panceg luhureun gurat téktonik, méré kamungkinan ayana lini nu rohaka. Handapeun Kota Sodom pinuh ku gas métana nu babari kahuru, méré kamungkinan kajadianana gunung bitu. Hartina, urang bisa manggihan bukti-bukti logisna…”

“Terus anjeun nitah kuring indit ka Bubat keur néangan bukti-bukti arkéologis? Beurat sigana… ongkoh éta mah lain pagawéan kuring. Geus réa deuih arkéolog nu mondok moék di Bubat téh…”

“Enya, ngan cék sawatara tulisan nu ku anjeun dibikeun, Perang Bubat masih kénéh nimbulkeun pro-kontra. Cék ieu kajadian, cék itu henteu. Ku nu hiji ditembrakkeun, ku nu hiji deui ditutupan. Bisi jadi lantaran aya pakaitna jeung aib mangsa bihari. Tur anjeun aya di pihak nu percaya kana éta kajadian…”

“Geus réa buktina…”

“Enya, tina naskah téa, pan? Ka dituna mah diwawaas. Dipasieup ngarah tragis. Kuring nu geus mulak-malik éta naskah, bisa waé nepikeun pamadegan. Upamana, kuring nyebutkeun yén saenyana aya hiji perjurit Pajajaran nu salamet. Manéhna terus nyamur, ngarah teu kapanggih ku urang Majapait. Anjeun nyaho, naon sababna Diah Pitolaka maéhan manéh?”

(Diah nangkeup. Tipepereket. “Tos tilu sasih abdi teu ka kampus, isin… Kumaha skripsi Akang, tos dugi ka mana? Sing énggal réngsé atuh, Kang…”)

“Kuciwa, tugenah, maténi diri demi nanjeurkeun Pajajaran…”

“Mun saenyana aya kajadian nu leuwih tragis, kumaha?”

“Maksud anjeun?”

“Upamana, maténi diri téh lain saukur kuciwa jeung tugenah, tapi…”

Manéh nulis maké simbul, tapi kuring nyaho hartina.

(Aya nu ngeclak tina panon Diah. Kana taktak. “Kang, putusan téh apan kacida pentingna…”)

“Digadabah? Digadabah ku perjurit Majapahit? Anjeun teu boga hak pikeun méngkolkeun sajarah!”

Késang mimiti renung. Ngaragajag saawak-awak. Mun aya hareupeun mah hayang sabekbekkeun nonjok Si Collen nu geus mangtaun-taun jadi sobat chatting.

(Leungeun Diah nyampay dina taktak. Beuki murubut cai tina panonna. “Akang bisa nyumput sotéh, tapi dina awak nembrak pisan. Kajeueung, Kang, ladang ngésang peuting mangsa bihari téh. Tilu sasih abdi teu ka kampus…”)

Collen idel heula sakeudeung. Siga nu méré lolongkrang keur ngarénghap. Teu lila ngurunyung deui. Lain saukur ngirim hurup, némbongkeun potrét deuih, ngajeblag dina rohangan chatting. Potrét hiji perjurit nu samakta ku pakarang.

“Naon maksudna?” cékéng téh, ngahaja ditulis ku maké hurup ukuran 30 point, sugan manéhna engeuh yén kuring keur guligah.

(“Énjing nya, Kang. Balaka wé ka Apa, piraku teu narima…”)

“Rékonstruksi perjurit Pajajaran nu teuneung ludeung. Meunang ngawawaas ti nu naskah nu ku anjeun dibikeun… Rék nempo gambar Pitolaka?”

(Diah nginghak kénéh.)

“Teu kudu! Tapi kuring sapamadegan, yén urang perlu deuih néangan bukti-bukti émpiris keur nyindekkeun hiji kajadian téh,” bari panon ngulincer ka sabudeureun kamar, néangan barang sabangsaning patrem. Bedog nu ukur dipaké hiasan ngagawing kénéh dina dingding.

“Bukti émpiris Perang Bubat mah apan geus aya…”

“Can aya!”

“Tapi hiji waktu bakal aya!”

(Diah ngegeblug kana kasur.)

“Énding animasi beunang kuring téa, cék anjeun kumaha?”

“Alus, alus pisan… tragis…” idel sababaraha jongjongan.

“Kira-kira kitu meureun nya, kajadianan téh?”

(Diah ngajerit. Kaméra dina panon nyokot angle tina cangkéngna kana ubin. Ukur ngarekam sababaraha keclak. Ti dinya mah terus fade-out.)

Bari ngahégak, ngarérét kana layar monitor. Collen geus offline.***

padjadjaran

Pajajaran adalah nama kerajaan yang lokasinya di pulau Jawa bagian barat, disebut Jawa Kulwan atau Jawa Kulon. Ada juga yang menyebut puseur atau galeuh (pusat) tatar Sunda. Keadaan alamnya digambarkan bagai surga di bumi, karena sangat subur dan indah. Maka tidak heran jika banyak yang menghendaki memilikinya.

Mengenai Pajajaran, banyak yang menulis, sehingga sulit untuk membuat ringkasan secara tegas, karena adanya data-data yang kadang-kadang bertentangan, terutama kaitannya dengan Islam, dan asing. Dari data-data terdahulu dapat diketahui, bahwa Jawa Barat itu merupakan wilayah yang sangat menarik. Raja-raja besar berusaha untuk menaklukkan wilayah ini. Tetapi tidak satu pun yang berhasil, karena oleh pribumi dipertahankan mati-matian. Tak ada yang mampu meruntuhkan kerajaan di Jawa Barat.

Gajah Mada telah mencoba dengan cara tipu muslihat yang sangat licik dan kejam, yang dikenal dengan sebutan Pasundabubat, ialah perang di Bubat. Tapi hasilnya ialah keruntuhan dirinya dan kemunduran Majapahit. Bagi Sunda malah punya nama yang sangat harum karena semua orang Sunda memilih gugur di medan perang dari pada menyerah kalah. Termasuk putri Sunda, ialah Diyah Pitaloka atau Citraresmi, memilih bunuh diri, demi kesucian bangsanya. Peristiwa ini terjadi tahun 1279 Caka (1363 M); tepatnya pada hari Selasa Wage/Pahing, tanggal 13 suklapaksa, Badramasa 1279 Caka (01 Agustus 1363 Masehi, 19 Sawal 0764 Hijrah)

Keharuman Sunda ini terbukti dari data sejarah dari orang Portugis yang datang ke wilayah Nusantara tahun 1400an Caka (1500an Masehi), jadi sekitar 140 tahun setelah peristiwa Bubat. Kerajaan-kerajaan di Nusantara menamakan dirinya Sunda kepada orang Portugis yang masih buta mengenai Nusantara. Maka orang Portugis itu menyimpulkan, bahwa Nusantara itu ialah Sunda. Karena di bagian barat pulau-pulaunya besar disebut Soenda Mayor, sedangkan di bagian timur pulau-pulaunya kecil, maka disebut Soenda Minor.

Catatan Portugis ini oleh orang Belanda juga dipakai dengan sebutan “Soenda eilanden”, yang terdiri dari “Grote Soenda eilanden” dan “Kleine Soenda eilanden”, artinya Kepulauan Sunda itu terdiri dari Kepulauan Sunda Besar dan kepulauan Sunda Kecil. Yang dimaksud dengan Kepulauan Sunda Besar ialah Sumatra, Kalimantan, Sulawesi dan Jawa. Sedangkan sisanya disebut Kepulauan Sunda Kecil.

Islam memusuhi Pajajaran, karena Pajajaran tidak sudi dijajah oleh siapapun. Islam yang dijadikan alat oleh Cina digunakan untuk merebut Nusantara. Di antaranya bermaksud meruntuhkan Pajajaran. Mula-mula Cirebon melepaskan diri dari Pajajaran karena didukung oleh kekuatan Demak. Lalu jalur perekonomian diblokir, karena lintasan laut utara telah berada dalam kekuasaan Islam dan Cina.

Raja Pajajaran waktu itu mempunyai banyak anak, ia mempunyai putra mahkota anak dari permaisuri. Istri lainnya raja Pajajaran mempunyai 3 orang anak, yaitu pertama Raden Banyakcatra, Raden Kamandaka yang menjadi bupati di Pasirluhur. Kedua Raden Banyakngampar menjadi bupati Dayeuhluhur, ketiga Nay Retna Ayu Mrana yang dikawinkan dengan Raden Baribin/Panditaputra yang patuh pada Siwa-Buddha.

Sejarah Kerajaan Pajajaran

Kala 1404 – 1443 Caka (1484 – 1521 Masehi) : 39 tahun.
Penobatan di Pakwan Pajajaran ke 1Senin Pahing/Kaliwon, 12 suklapaksa, Caitra (6), 1404 Caka (15-06-1484 M).
Nama asal Ratu Jayadewata, Dewata Prana, Dewawisesa
Nama nobat Sri Baduga Maharaja Prabu Guru Dewata Prana, Sri Baduga Maharaja Ratu­ Déwata
Nama Pantun Prabu Siliwangi.
Permesuri Kentring Manik Mayang Sunda, Déwi Mayang Sunda, putri Susuktunggal.Kakak sang permesuri bernama Amuk Murugul, ratu Japura di sebelah timur Cirebon.
Anak 1 Prabhu Surawisesa, Guru Gantangan, Mundinglaya Dikusuma.2 Sang Sura­sowan, menjadi bupati Banten Pasisir3 Déwi Surawati, bersuami Adhi­pati Surakreta, Sunda Kalapa
Istri Ambet Kasih, putri Majalengka
Anak
Istri
Anak 1 Dipati Surang­gana, Kyai Bagus Molana, menjadi ratu wilayah Wahan­ten Girang. Kyai kemu­dian memeluk aga­ma Islam bersama rakyat anak buahnya2 Tumenggung Jayamanggala, menjadi adi­pati Pakwan. Dipati Krandha, yaitu bupati Sunda Kelapa, atau disebut juga dipati Kalapa Pasisir
Peristiwa Prabu Sunda dan Galuhberada dalam kerajaan Pajajaran.Ibukotanya Pakwan / PakuanSinggasana : Sriman Sriwacana

Nama Istana di Sunda: Sri Bima Punta Narayana Madura Suradipati, disingkat Sri Bima.

Yang di Galuh (Kawali) bernama Surawisesa.

Catatan Sang Mantri Brataningrat namanya sebagai menteri istana di Pakwan Pajajaran, juga sebagai penghubung negara. Pada tahun 1434 Caka ( 1513 Masehi). Raja Sunda Sri Baduga Maharaja Sang Ratu Jayadéwata, memerintahkan dutanya pergi ke Mala­ka, dengan tujuan, ialah berkehendak me­ngadakan perjanjian persaha­batan dengan penguasa orang Portugis. Perutusan raja Sunda itu dipimpin oleh raja mu­da Sunda, yaitu, Sang Ratu Sanghyang Surawisesa, yang pada waktu itu men­jadi ratu wilayah Kalapa Pasisir.Dalam tahun 1443 C (1521 M) mengutus putra mahkota, Ratu Sanghyang ialah Prabu Surawisesa menjadi duta kerajaan Pajajaran, untuk mengadakan ikatan persahabatan dengan orang Petege (Por-tugis) di Malaka dibawah pimpinan Laksamana Buker (Albuquerque), dalam bidang perdagangan dan pertahanan.Dengan melemahnya perekonomian Pajajaran, maka berangsur-angsur Pajajaran menjadi lemah. Dalam tahun 1501 Caka (1578 Masehi) Pajajaran berahir.
Catatan Naskah : Sanghyang Siksa Kandang Karesian. Selesai ditulis bulan ke 3 (Posya) tahun 1440 Caka (Februari 1519 Masehi).
Mangkat 1443 Caka (1522 Masehi), Sang Sri Baduga mangkat dan dimakamkan di: Rancamaya


Kala
Kerajaan Galuh
Nama Prabhu Ningratwangi
Istri
Anak 1 Prabhu Jayaningrat na­manya, baginda menjadi ratu wilayah Galuh selama 27 tahun, ialah dari tahun 1423 Caka (1501/2 Masehi) hingga tahun 1450 Caka ( 1528 Masehi). Baginda mangkat pada waktu berperang dengan kesatuan bersenjata Pakungwati Cirebon. Semenjak itu kerajaan Galuh ada di bawah kerajaan Cirebon.2 Sang Mantri Brataningrat namanya. Beliau menjadi menteri “dalem” di Pakwan Pajajaran, juga sebagai penghubung negara.


Kala
Kerajaan Pajajaran
Nama Sang Mantri Brataningrat
Jabatan Menteri istana di Pakwan Pajajaran, juga sebagai penghubung negara.


Kala 1423 – 1450 Caka (1502 – 1528 Masehi) = 27 tahun
Kerajaan Galuh
Nama Prabhu Ningratwangi, Prabhu Jayaningrat
Istri
Anak
Peristiwa Sejak 1450 Caka ( 1528 Masehi) kerajaan Galuh ada di bawah kerajaan Cirebon.
Mangkat Ia meninggal pada waktu bertempur dengan kesatuan bersenjata Pakungwati, Cirebon dan Demak.


Kala 1434 Caka ( 1513 Masehi)
Kerajaan Pajajaran 1
Peristiwa Raja Sunda Sri Baduga Maharaja Sang Ratu Jayadéwata, memerintahkan dutanya pergi ke Mala­ka, dengan tujuan, ialah berkehendak me­ngadakan perjanjian persaha­batan dengan penguasa orang Portugis. Perutusan raja Sunda itu dipimpin oleh raja mu­da Sunda, yaitu, Sang Ratu Sanghyang Surawisesa, yang pada waktu itu men­jadi ratu wilayah Kalapa Pasisir.

sejarah singkat suku sunda 2

Sunda sebagai nama kerajaan kiranya baru muncul pada abad ke- 8 sebagai lanjutan atau penerus kerajaan Tarumanegara. Pusat kerajaannya berada disekitar Bogor, sekarang. Sejarah Sunda mengalami babak baru karena arah pesisir utara di Jayakarta (Batavia) masuk kekuasaan kompeni Belanda sejak (1610­) dan dari arah pedalaman sebelah timur masuk kekuasaan Mataram (sejak 1625).
Menurut RW. Van Bemelan pada tahun 1949, Sunda adalah sebuah istilah yang digunakan untuk menamai dataran bagian barat laut wilayah India timur, sedangkan dataran bagian tenggara dinamai Sahul. Suku Sunda merupakan kelompok etnis yang berasal dari bagian barat pulau Jawa, Indeonesia. Yaitu berasal dan bertempat tinggal di Jawa Barat. Daerah yang juga sering disebut Tanah Pasundan atau Tatar Sunda.

DESKRIPSI LOKASI

Secara cultural daerah Pasundan di daerah timur dibatasi oleh sungai-sungai Cilosari dan Citanduy, yang merupakan perbatassan bahasa. Wilayah ini sendiri memiliki luas 55.390 km² serta terdiri atas 20 kabupaten. Tanah Pasundan ini dikenal karena iklimnya yang sejuk dan keindahan panoramanya. Berada di daerah dataran tinggi dengan curah hujan tinggi sehingga kesuburan tanahnya tidak diragukan lagi. Pada tahu 1998, suku Sunda berjumlah kurang lebih 33 juta jiwa, kebanyakan dari mereka hidup di Jawa Barat. Nama mereka sering dianggap sebagai orang Sundan di Afrika dan salah dieja dalam ensiklopedia. Beberapa koreksi ejaan dalam komputer juga mengubahnya menjadi Sudanese.

UNSUR-UNSUR BUDAYA

1. BAHASA
Bahasa Sunda juga mengenal tingkatan dalam bahasa, yaitu unda-usuk bahasa untuk membedakan golongan usia dan status sosial antara lain yaitu :
1. Bahasa Sunda lemes (halus) yaitu dipergunakan untuk berbicara dengan orang tua, orang yang dituakan atau disegani.
2. Bahasa Sunda sedang yaitu digunakan antara orang yang setaraf, baik usia maupun status sosialnya.
3. Bahasa Sunda kasar yaitu digunakan oleh atasan kepada bawahan, atau kepada orang yang status sosialnya lebih rendah.
Namun demikian, di Serang, dan Cilegon, bahasa Banyumasan (bahasa Jawa tingkatan kasar) digunakan oleh etnik pendatang dari Jawa.

2. RELIGI
Sebagain besar masyarakat suku Sunda menganut agama Islam, namun ada pula yang beragama kristen, Hindu, Budha, dll. Mereka itu tergolong pemeluk agama yang taat, karena bagi mereka kewajiban beribadah adalah prioritas utama. Contohnya dalam menjalankan ibadah puasa, sholat lima waktu, serta berhaji bagi yang mampu. Mereka juga masih mempercayai adanya kekuatan gaib. Terdapat juga adanya upacara-upacara yang berhubungan dengan salah satu fase dalam lingkaran hidup, mendirikan rumah, menanam padi, dan lain-lainnya.

3. TEKNOLOGI
Hasil-hasil teknologi terkini sangat mudah didapatkan seperti alat-alat yang digunakan untuk pertanian yang dasa jaman dulu masih menggunakan alat-alat tradisional, kini sekarang telah berubah menggunakan alat-alat modern, seperti traktor dan mesin penggiling padi. Disamping itu juga sudah terdapat alat-alat telekomunikasi dan barang elektronik modern.

4. MATA PENCAHARIAN
Mata pencaharian pokok masyarakat Sunda adalah
1. Bidang perkebunan, seperti tumbuhan teh, kelapa sawit, karet, dan kina.
2. Bidang pertanian, seperti padi, palawija, dan sayur-sayuran.
3. Bidang perikanan, seperti tambak udang, dan perikanan ikan payau.
Selain bertani, berkebun dan mengelola perikanan, ada juga yang bermata pencaharian sebagai pedagang, pengrajin, dan peternak.

5. ORGANISASI SOSIAL
Sistem kekerabatan yang digunakan adalah sistem kekerabatan parental atau bilateral, yaitu mengikuti garis keturunan kedua belh phak orang tua. Pada saat menikah, orang Sunda tidak ada keharusan menikah dengan keturunan tertentu asal tidak melanggar ketentuan agama. Setelah menikah, pengantin baru bisa tinggal ditempat kediaman istri atau suami, tetapi pada umumnya mereka memilih tinggal ditempat baru atau neolokal. Dilihat dari sudut ego, orang Sunda mengenal istilh tujuh generasi keatas dan tujuh generasi ke bawah, antara lain yaitu :
Tujuh generasi keatas :
Kolot
Embah
Buyut
Bao
Janggawareng
Udeg-udeg
Gantung siwur

Tujuh generasi kebawah :
Anak
Incu
Buyut
Bao
Janggawareng
Udeg-udeg
Gantung siwur

6. SISTEM PENGETAHUAN
Fasilitas yang cukup memadai dalam bidang pengetahuan maupun informasi memudahkan masyarakat dalam memilih institusi pendidikan yang akan mereka masuki dalam berbagai jenjang. Seperti pada permulaan masa kemerdekaa di Jawa Barat terdapat 358.000 murid sekolah dasar, kemudian pada tahun 1965 bertambah menjadi 2.306.164 murid sekolah dasar. Jadi berarti mengalami kenaikan sebanyak 544%. Pada saat ini pada era ke- 20 disetiap ibukota kabupaten telah tersedia universitas-universitas, fakultas-fakultas, dan cabang-cabang universitas.

7. KESENIAN
Masyarakat Sunda begitu gemar akan kesenian, sehingga banyak terdapat berbagai jenis kesenian, diantaranya seperti :
1. Seni tari : tari topeng, tari merak, tari sisingaan dan tari jaipong.
2. Seni suara dan musik :
Ø Degung (semacam orkestra) : menggunakan gendang, gong, saron, kecapi, dll.
Ø Salah satu lagu daerah Sunda antara lain yaitu Bubuy bulan, Es lilin, Manuk dadali, Tokecang dan Warung pojok.
3. Wayang golek
4. Senjata tradisional yaitu kujang

sejarah singkat suku sunda

ROGER L. DIXON

Pada tahun 1998, suku Sunda berjumlah lebih kurang 33 juta jiwa, kebanyakan dari mereka hidup di Jawa Barat. Diperkirakan 1 juta jiwa hidup di propinsi lain. Berdasarkan sensus tahun 1990 didapati bahwa Jawa Barat memiliki populasi terbesar dari seluruh propinsi yang ada di Indonesia yaitu 35,3 juta orang. Demikian pula penduduk kota mencapai 34,51%, suatu jumlah yang cukup berarti yang dapat dijangkau dengan berbagai media. Kendatipun demikian, suku Sunda adalah salah satu kelompok orang yang paling kurang dikenal di dunia. Nama mereka sering dianggap sebagai orang Sudan di Afrika dan salah dieja dalam ensiklopedi. Beberapa koreksi ejaan dalam komputer juga mengubahnya menjadi Sudanese.

Sejarah singkat pra-abad 20 ini dimaksudkan untuk memperkenalkan orang Sunda di Jawa Barat kepada kita yang melayani di Indonesia. Pada abad ini, sejarah mereka telah terjalin melalui bangkitnya nasionalisme yang akhirnya menjadi Indonesia modern.

SISTEM KEPERCAYAAN MULA-MULA

Suku Sunda tidak seperti kebanyakan suku yang lain, dimana suku Sunda tidak mempunyai mitos tentang penciptaan atau catatan mitos-mitos lain yang menjelaskan asal mula suku ini. Tidak seorang pun tahu dari mana mereka datang, juga bagaimana mereka menetap di Jawa Barat. Agaknya pada abad-abad pertama Masehi, sekelompok kecil suku Sunda menjelajahi hutan-hutan pegunungan dan melakukan budaya tebas bakar untuk membuka hutan. Semua mitos paling awal mengatakan bahwa orang Sunda lebih sebagai pekerja-pekerja di ladang daripada petani padi.

Kepercayaan mereka membentuk fondasi dari apa yang kini disebut sebagai agama asli orang Sunda. Meskipun tidak mungkin untuk mengetahui secara pasti seperti apa kepercayaan tersebut, tetapi petunjuk yang terbaik ditemukan dalam puisi-puisi epik kuno (Wawacan) dan di antara suku Badui yang terpencil. Suku Badui menyebut agama mereka sebagai Sunda Wiwitan [orang Sunda yang paling mula-mula]. Bukan hanya suku Badui yang hampir bebas sama sekali dari elemen- elemen Islam (kecuali mereka yang ditentukan ada lebih dari 20 tahun yang lalu), tetapi suku Sunda juga memperlihatkan karakteristik Hindu yang sedikit sekali. Beberapa kata dalam bahasa Sansekerta dan Hindu yang berhubungan dengan mitos masih tetap ada. Dalam monografnya, Robert Wessing mengutip beberapa sumber yang menunjukkan suku Sunda secara umum, "The Indian belief system did not totally displace the indigenous beliefs, even at the court centers."[1] Berdasarkan pada sistem tabu, agama suku Badui bersifat animistik. Mereka percaya bahwa roh-roh yang menghuni batu-batu, pepohonan, sungai dan objek tidak bernyawa lainnya. Roh-roh tersebut melakukan hal-hal yang baik maupun jahat, tergantung pada ketaatan seseorang kepada sistem tabu tersebut. Ribuan kepercayaan tabu digunakan dalam setiap aspek kehidupan sehari-hari.

PENGARUH HINDUISME

Tidak seorang pun yang tahu kapan persisnya pola-pola Hindu mulai berkembang di Indonesia, dan siapa yang membawanya. Diakui bahwa pola- pola Hindu tersebut berasal dari India; mungkin dari pantai selatan. Tetapi karakter Hindu yang ada di Jawa menimbulkan lebih banyak pertanyaan daripada jawabannya. Misalnya, pusat-pusat Hindu yang utama, bukan di kota-kota dagang di daerah pesisir tetapi lebih di pedalaman. Tampaknya jelas bahwa ide-ide keagamaanlah yang telah menaklukkan pemikiran orang pribumi, bukan tentara. Sebuah teori yang berpandangan bahwa kekuatan para penguasa Hindu/India telah menarik orang-orang Indonesia kepada kepercayaan-kepercayaan roh magis agama Hindu. Entah bagaimana, banyak aspek dari sistem kepercayaan Hindu diserap ke dalam pemikiran orang Sunda dan juga Jawa.

Karya sastra Sunda yang tertua yang terkenal adalah Caritha Parahyangan. Karya ini ditulis sekitar tahun 1000 dan mengagungkan raja Jawa Sanjaya sebagai prajurit besar. Sanjaya adalah pengikut Shivaisme sehingga kita tahu bahwa iman Hindu telah berurat dan berakar dengan kuat sebelum tahun 700. Sangat mengherankan, kira-kira pada waktu ini, agama India kedua, Budhisme, membuat penampilan pemunculan dalam waktu yang singkat. Tidak lama setelah candi-candi Shivaisme dibangun di dataran tinggi Dieng di Jawa Tengah, monumen Borobudur yang indah sekali dibangun dekat Yogyakarta ke arah selatan. Candi Borobudur adalah monumen Budha yang terbesar di dunia. Diperkirakan agama Budha adalah agama resmi Kerajaan Syailendra di Jawa Tengah pada tahun 778 sampai tahun 870. Hinduisme tidak pernah digoyahkan oleh bagian daerah lain di pulau Jawa dan tetap kuat hingga abad 13. Struktur kelas yang kaku berkembang di dalam masyarakat. Pengaruh Sansekerta menyebar luas ke dalam bahasa masyarakat di pulau Jawa. Gagasan tentang ketuhanan dan kedudukan sebagai raja dikaburkan sehingga keduanya tidak dapat dipisahkan.

Di antara orang Sunda dan juga orang Jawa, Hinduisme bercampur dengan penyembahan nenek moyang kuno. Kebiasaan perayaan hari-hari ritual setelah kematian salah seorang anggota keluarga masih berlangsung hingga kini. Pandangan Hindu tentang kehidupan dan kematian mempertinggi nilai ritual-ritual seperti ini. Dengan variasi-variasi yang tidak terbatas pada tema mengenai tubuh spiritual yang hadir bersama-sama dengan tubuh natural, orang Indonesia telah menggabungkan filsafat Hindu ke dalam kondisi-kondisi mereka sendiri. J. C. van Leur berteori bahwa Hinduisme membantu mengeraskan bentuk-bentuk kultural suku Sunda. Khususnya kepercayaan magis dan roh memiliki nilai absolut dalam kehidupan orang Sunda. Salah seorang pakar adat istiadat Sunda, Prawirasuganda, menyebutkan bahwa angka tabu yang berhubungan dengan seluruh aspek penting dalam lingkaran kehidupan perayaan-perayaan suku Sunda sama dengan yang ada dalam kehidupan suku Badui.

PENGARUH ORANG JAWA

Menurut Bernard Vlekke, sejarawan terkenal, Jawa Barat merupakan daerah yang terbelakang di pulau Jawa hingga abad 11. Kerajaan-kerajaan besar bangkit di Jawa Tengah dan Jawa Timur namun hanya sedikit yang berubah di antara suku Sunda. Walaupun terbatas, pengaruh Hindu di antara orang-orang Sunda tidak sekuat pengaruhnya seperti di antara orang-orang Jawa. Kendatipun demikian, sebagaimana tidak berartinya Jawa Barat, orang Sunda memiliki raja pada zaman Airlangga di Jawa Timur, kira-kira tahun 1020. Tetapi raja-raja Sunda semakin berada di bawah kekuasaan kerajaan-kerajaan Jawa yang besar. Kertanegara (1268-92) adalah raja Jawa pada akhir periode Hindu di Indonesia. Setelah pemerintahan Kertanegara, raja-raja Majapahit memerintah hingga tahun 1478 tetapi mereka tidak penting lagi setelah tahun 1389. Namun, pengaruh Jawa ini berlangsung terus dan memperdalam pengaruh Hinduisme terhadap orang Sunda.

PAJAJARAN DEKAT BOGOR

Pada tahun 1333, hadir kerajaan Pajajaran di dekat kota Bogor sekarang. Kerajaan ini dikalahkan oleh kerajaan Majapahit di bawah pimpinan perdana menterinya yang terkenal, Gadjah Mada. Menurut cerita romantik Kidung Sunda, putri Sunda hendak dinikahkan dengan Hayam Wuruk, raja Majapahit. Namun, Gadjah Mada menentang pernikahan ini dan setelah orang-orang Sunda berkumpul untuk acara pernikahan, ia mengubah persyaratan. Ketika raja dan para bangsawan Sunda mendengar bahwa sang putri hanya akan menjadi selir dan tidak akan ada pernikahan seperti yang telah dijanjikan, mereka berperang melawan banyak rintangan tersebut hingga semuanya mati. Meski permusuhan antara Sunda dan Jawa berlangsung selama bertahun-tahun setelah episode ini (dan mungkin masih berlangsung), tetapi pengaruh yang diberikan oleh orang Jawa tidak pernah berkurang terhadap orang Sunda.

Hingga saat ini, Kerajaan Pajajaran dianggap sebagai kerajaan Sunda tertua. Sungguhpun kerajaan ini hanya berlangsung selama tahun 1482-1579, banyak kegiatan dari para bangsawannya dikemas dalam legenda. Siliwangi, raja Hindu Pajajaran, digulingkan oleh komplotan antara kelompok Muslim Banten, Cirebon dan Demak, dalam persekongkolan dengan keponakannya sendiri. Dengan jatuhnya Siliwangi, Islam mengambil alih kendali atas sebagian besar wilayah Jawa Barat. Faktor kunci keberhasilan Islam adalah kemajuan kerajaan Demak dari Jawa Timur ke Jawa Barat sebelum tahun 1540. Dari sebelah timur menuju ke barat, Islam menembus hingga ke Priangan (dataran tinggi bagian tengah) dan mencapai seluruh Sunda.

KEMAJUAN ISLAM

Orang Muslim telah ada di Nusantara pada awal tahun 1100 namun sebelum Malaka yang berada di selat Malaya menjadi kubu pertahanan Muslim pada tahun 1414, pertumbuhan agama Islam pada masa itu hanya sedikit. Aceh di Sumatra Utara mulai mengembangkan pengaruh Islamnya kira-kira pada 1416. Sarjana-sarjana Muslim menahan tanggal kedatangan Islam ke Indonesia hingga hampir ke zaman Muhammad. Namun beberapa peristiwa yang mereka catat mungkin tidak penting.

Kedatangan Islam yang sebenarnya tampaknya terjadi ketika misionaris Arab dan Persia masuk ke pulau Jawa pada awal tahun 1400 dan lambat laun memenangkan para mualaf di antara golongan yang berkuasa.

KEJATUHAN MAJAPAHIT

Sebelum 1450, Islam telah memperoleh tempat berpijak di istana Majapahit di Jawa Timur. Van Leur memperkirakan hal ini ditolong oleh adanya disintegrasi budaya Brahma di India. Surabaya (Ampel) menjadi pusat belajar Islam dan dari sana para pengusaha Arab yang terkenal meluaskan kekuasaan mereka. Jatuhnya kerajaan Jawa yaitu kerajaan Majapahit pada tahun 1468 dikaitkan dengan intrik dalam keluarga raja karena fakta bahwa putra raja, Raden Patah masuk Islam. Tidak seperti pemimpin-pemimpin Hindu, para misionaris Islam mendorong kekuatan militer supaya memperkuat kesempatan-kesempatan mereka. Memang tidak ada tentara asing yang menyerbu Jawa dan memaksa orang untuk percaya. Namun dipergunakan kekerasan untuk membuat para penguasa menerima iman Muhammad. Baik di Jawa Timur maupun Jawa Barat, pemberontakan dalam keluarga-keluarga raja digerakkan oleh tekanan militer Islam. Ketika para bangsawan berganti keyakinan, maka rakyat akan ikut. Meskipun demikian, kita harus mengingat apa yang ditunjukkan Vlekke bahwa perang-perang keagamaan jarang terjadi di sepanjang sejarah Jawa.

KERAJAAN DEMAK

Raden Patah menetap di Demak yang menjadi kerajaan Islam pertama di Jawa. Ia mencapai puncak kekuasaannya menjelang 1540 dan pada waktunya menaklukkan suku-suku hingga ke Jawa Barat. Bernard Vlekke mengatakan bahwa Demak mengembangkan wilayahnya hingga Jawa Barat karena politik Jawa tidak begitu berkepentingan dengan Islam. Pada waktu itu, Sunan Gunung Jati, seorang pangeran Jawa, mengirim putranya Hasanudin dari Cirebon untuk mempertobatkan orang-orang Sunda secara ekstensif. Pada 1526, baik Banten maupun Sunda Kelapa (Jakarta) berada di bawah kontrol Sunan Gunung Jati yang menjadi sultan Banten pertama. Penjajaran Cirebon dengan Demak ini telah menyebabkan Jawa Barat berada di bawah kekuasaan Islam. Pada kuartal kedua abad 16, seluruh pantai utara Jawa Barat berada di bawah kekuasaan pemimpin-pemimpin Islam dan penduduknya telah menjadi Muslim.[2] Karena menurut data statistik penduduk tahun 1780 terdapat kira-kira 260.000 jiwa di Jawa Barat, dapat kita asumsikan bahwa pada abad ke-16 jumlah penduduk jauh lebih sedikit. Ini memperlihatkan bahwa Islam masuk ketika orang-orang Sunda masih merupakan suku kecil yang berlokasi terutama di pantai- pantai dan di lembah-lembah sungai seperti Ciliwung, Citarum dan Cisadane.

NATUR ISLAM

Ketika Islam masuk ke Sunda, memang ditekankan lima pilar utama agama namun dalam banyak bidang yang lain dalam pemikiran keagamaan, sinkretisme berkembang dengan cara pandang orang Sunda mula-mula. Sejarawan Indonesia Soeroto yakin bahwa Islam dipersiapkan untuk hal ini di India. "Islam yang pertama-tama datang ke Indonesia mengandung banyak unsur filsafat Iran dan India. Namun justru komponen-komponen merekalah yang mempermudah jalan bagi Islam di sini."[3] Para sarjana yakin bahwa Islam menerima kalau adat istiadat yang menguntungkan masyarakat harus dipertahankan. Dengan demikian Islam bercampur banyak dengan Hindu dan adat istiadat asli masyarakat. Perkawinan beberapa agama ini biasa disebut "agama Jawa." Akibat percampuran Islam dengan sistem kepercayaan majemuk (yang belakangan ini sering disebut aliran kebatinan) memberi deskripsi akurat terhadap kekompleksan agama di antara sukui Sunda saat ini.

KOLONIALISME BELANDA

Sebelum kedatangan Belanda di Indonesia pada 1596, Islam telah menjadi pengaruh yang dominan di antara kaum ningrat dan pemimpin masyarakat Sunda dan Jawa. Secara sederhana, Belanda berperang dengan pusat-pusat kekuatan Islam untuk mengontrol perdagangan pulau dan hal ini menciptakan permusuhan yang memperpanjang konflik perang Salib masuk ke arena Indonesia. Pada 1641, mereka mengambil alih Malaka dari Portugis dan memegang kontrol atas jalur-jalur laut. Tekanan Belanda terhadap kerajaan Mataram sangat kuat hingga mereka mampu merebut hak- hak ekonomi khusus di daerah pegunungan (Priangan) Jawa Barat. Sebelum 1652, daerah-daerah besar Jawa Barat merupakan persediaan mereka. Ini mengawali 300 tahun eksploitasi Belanda di Jawa Barat yang hanya berakhir pada saat Perang Dunia kedua.

Peristiwa-peristiwa pada abad 18 menghadirkan serangkaian kesalahan Belanda dalam bidang sosial, politik dan keagamaan. Seluruh dataran rendah Jawa Barat menderita di bawah persyaratan-persyaratan yang bersifat opresif yang dipaksakan oleh para penguasa lokal. Contohnya adalah daerah Banten. Pada tahun 1750, rakyat mengadakan revolusi menentang kesultanan yang dikendalikan oleh seorang wanita Arab, Ratu Sjarifa. Menurut Ayip Rosidi, Ratu Sjarifa adalah kaki tangan Belanda. Namun, Vlekke berpendapat bahwa "Kiai Tapa," sang pemimpin adalah seorang Hindu dan bahwa pemberontakan itu lebih diarahkan kepada pemimpin-pemimpin Islam daripada kolonialis Belanda. (Sulit untuk melakukan rekonstruksi sejarah dari beberapa sumber karena masing- masing golongan memiliki kepentingan sendiri yang mewarnai cara pencatatan kejadian.)

AGAMA BUKANLAH ISU HINGGA TAHUN 1815

Selama 200 tahun pertama Belanda memerintah di Indonesia, sedikit masalah yang dikaitkan dengan agama. Hal ini terjadi karena secara praktis Belanda tidak melakukan apa-apa untuk membawa kekristenan kepada penduduk asli. Hingga tahun 1800, ada "gereja kompeni" yakni "gereja" yang hanya namanya saja karena hanya berfungsi melayani kebutuhan para pekerja Belanda di East India Company. Badan ini mengatur seluruh kegiatan Belanda di kepulauan Indonesia. Hingga abad 19 tidak ada sekolah bagi anak-anak pribumi sehingga rakyat tidak mempunyai cara untuk mendengar Injil.

Pada pergantian abad 19, East India Company gulung tikar dan Napoleon menduduki Belanda. Pada 1811, Inggris menjadi pengurus Dutch East Indies. Salah satu inisiatif mereka adalah membuka negeri ini terhadap kegiatan misionaris. Walaupun terjadi peristiwa penting ini, hanya sedikit yang dilakukan di Jawa hingga pertengahan abad tersebut. Kendati demikian, beberapa fondasi telah diletakkan di Jawa Timur dan Jawa Tengah yang menjadi model bagi pekerjaan di antara orang Sunda.

SISTEM BUDAYA

Kesalahan politik yang paling terkenal yang dilakukan Belanda dimulai pada tahun 1830. Kesalahan politik ini disebut sebagai Sistem Budaya namun sebenarnya lebih tepat jika disebut sistem perbudakan. Sistem ini mengintensifkan usaha-usaha pemerintah untuk menguras hasil bumi yang lebih banyak yang dihasilkan dari tanah ini. Sistem budaya ini memeras seperlima hasil tanah petani sebagai pengganti pajak. Dengan mengadakan hasil panen yang baru seperti gula, kopi dan teh, maka lebih besar lagi tanah pertanian yang diolahnya. Pengaruh ekonomi ke pedesaan bersifat dramatis dan percabangan sosialnya penting. Melewati pertengahan abad, investasi swasta di tanah Jawa Barat mulai tumbuh dan mulai muncul perkebunan-perkebunan. Tanah diambil dari tangan petani dan diberikan kepada para tuan tanah besar. Menjelang 1870, hukum agraria dipandang perlu untuk melindungi hak-hak rakyat atas tanah.

PERTUMBUHAN POPULASI DI JAWA

Pada tahun 1851, di Jawa Barat suku Sunda berjumlah 786.000 jiwa dan orang Eropa berjumlah 217 jiwa. Dalam jangka waktu 30 tahun jumlah penduduk menjadi dua kali lipat. Priangan menjadi titik pusat perdagangan barang yang disertai arus penguasa dari Barat serta imigran-imigran Asia (kebanyakan orang Tionghoa). Pada awal abad 19, diperkirakan bahwa sepertujuh atau seperdelapan pulau Jawa merupakan hutan dan tanah kosong. Pada tahun 1815, seluruh Jawa dan Madura hanya memiliki 5 juta penduduk. Angka tersebut bertambah menjadi 28 juta menjelang akhir abad tersebut dan mencapai 108 juta pada tahun 1990. Pertumbuhan populasi di antara orang Sunda mungkin merupakan faktor non religius yang paling penting dalam sejarah mereka.

KONSOLIDASI PENGARUH ISLAM

Karena lebih banyak tanah yang dibuka dan perkampungan-perkampungan baru bermunculan, Islam mengirim guru-guru untuk tinggal bersama-sama dengan masyarakat sehingga pengaruh Islam bertambah di setiap habitat orang Sunda. Guru-guru Islam bersaing dengan Belanda untuk mengontrol kaum ningrat guna menjadi pemimpin di antara rakyat. Menjelang akhir abad, Islam diakui sebagai agama resmi masyarakat Sunda. Kepercayaan-kepercayaan yang kuat terhadap banyak jenis roh dianggap sebagai bagian dari Islam. Kekristenan, yang datang ke tanah Sunda pada pertengahan abad memberikan dampak yang sedikit saja kepada orang-orang di luar kantong Kristen Sunda yang kecil.

REFORMASI ABAD 20

Kisah dari abad ini dimulai dengan reformasi di banyak bidang. Pemerintah Belanda mengadakan Kebijakan Etis (Ethical Policy) pada tahun 1901, karena dipengaruhi oleh kritik yang tajam di berbagai bidang. Reformasi ini terutama terjadi dalam bidang ekonomi, meliputi perkembangan bidang pertanian, kesehatan dan pendidikan. Rakyat merasa diasingkan dari tradisi ningrat mereka sendiri dan Islam menjadi jurubicara mereka menentang ekspansi imperialistik besar yang sedang berlangsung di dunia melalui serangan ekonomi negara-negara Eropa. Islam merupakan salah satu agama utama yang mencoba menyesuaikan diri dengan dunia modern. Gerakan reformator yang dimulai di Kairo pada tahun 1912 diekspor ke mana-mana. Gerakan ini menciptakan dua kelompok utama di Indonesia. Kelompok tersebut adalah Sareket Islam yang diciptakan untuk sektor perdagangan dan bersifat nasionalis. Kelompok yang lain adalah Muhammadiyah yang tidak bersifat politik namun berjuang memenuhi kebutuhan rakyat akan pendidikan, kesehatan dan keluarga.

TIDAK ADA KARAKTERISTIK SEJARAH SUNDA

Apa yang menonjol dalam sejarah orang Sunda adalah hubungan mereka dengan kelompok-kelompok lain. Orang Sunda hanya memiliki sedikit karakteristik dalam sejarah mereka sendiri. Ayip Rosidi menguraikan lima rintangan yang menjadi alasan sulitnya mendefinisikan karakter orang Sunda. Di antaranya, ia memberikan contoh orang Jawa sebagai satu kelompok orang yang memiliki identitas jelas, bertolak belakang dengan orang-orang Sunda yang kurang dalam hal ini.

Secara historis, orang Sunda tidak memainkan suatu peranan penting dalam urusan-urusan nasional. Beberapa peristiwa yang sangat penting telah terjadi di Jawa Barat namun biasanya peristiwa-peristiwa tersebut bukanlah kejadian yang memiliki karakteristik Sunda. Hanya sedikit orang Sunda yang menjadi pemimpin baik dalam hal konsepsi maupun implementasi dalam aktivitas-aktivitas nasional. Memang banyak orang Sunda yang dilibatkan dalam berbagai peristiwa pada abad 20, namun secara statistik dikatakan, mereka tidak begitu berarti. Pada abad ini, sejarah orang Sunda pada hakekatnya merupakan sejarah orang Jawa.

ORIENTASI KEAGAMAAN ABAD 20

Agama di antara orang Sunda adalah seperti bentuk-bentuk kultural mereka yang lain. Pada umumnya, mencerminkan agama orang Jawa. Perbedaan yang penting adalah kelekatan yang lebih kuat kepada Islam dibanding dengan apa yang dapat kita temukan di antara orang Jawa. Walaupun kelekatan ini tidak sedahsyat rakyat Madura atau Bugis, namun cukup penting untuk mendapat perhatian khusus bila kita melihat sejarah orang Sunda.

Salah satu aspek sangat penting dalam agama-agama orang Sunda adalah dominasi kepercayaan-kepercayaan pra-Islam. Kepercayaan itu merupakan fokus utama dari mitos dan ritual dalam upacara-upacara dalam lingkaran kehidupan orang Sunda. Upacara-upacara tali paranti (tradisi-tradisi dan hukum adat) selalu diorientasikan terutama di seputar penyembahan kepada Dewi Sri (Nyi Pohaci Sanghiang Sri). Kekuatan roh yang penting juga adalah Nyi Roro Kidul, tetapi tidak sebesar Dewi Sri. Ia adalah ratu laut selatan sekaligus pelindung semua nelayan. Di sepanjang pantai selatan Jawa, rakyat takut dan selalu memenuhi tuntutan dewi ini hingga sekarang. Contoh lain adalah Siliwangi. Siliwangi adalah kuasa roh yang merupakan kekuatan dalam kehidupan orang Sunda. Ia mewakili kuasa teritorial lain dalam struktur kosmologis orang Sunda.

MANTERA-MANTERA MAGIS

Dalam penyembahan kepada ilah-ilah ini, sistem mantera magis juga memainkan peran utama berkaitan dengan kekuatan-kekuatan roh. Salah satu sistem tersebut adalah Ngaruat Batara Kala yang dirancang untuk memperoleh kemurahan dari dewa Batara Kala dalam ribuan situasi pribadi. Rakyat juga memanggil roh-roh yang tidak terhitung banyaknya termasuk arwah orang yang telah meninggal dan juga menempatkan roh-roh (jurig) yang berbeda jenisnya. Banyak kuburan, pepohonan, gunung- gunung dan tempat-tempat serupa lainnya dianggap keramat oleh rakyat. Di tempat-tempat ini, seseorang dapat memperoleh kekuatan-kekuatan supernatural untuk memulihkan kesehatan, menambah kekayaan, atau meningkatkan kehidupan seseorang dalam berbagai cara.

DUKUN-DUKUN

Untuk membantu rakyat dalam kebutuhan spiritual mereka, ada pelaksana- pelaksana ilmu magis yang disebut dukun. Dukun-dukun ini aktif dalam menyembuhkan atau dalam praktek-praktek mistik seperti numerology (penomoran). Mereka mengadakan kontak dengan kekuatan-kekuatan supernatural yang melakukan perintah para dukun ini. Beberapa dukun ini akan melakukan black magic tetapi banyaknya adalah jika dianggap sangat bermanfaat bagi orang Sunda. Sejak lahir hingga mati hanya sedikit keputusan penting yang dibuat tanpa meminta pertolongan dukun. Kebanyakan orang mengenakan jimat-jimat di tubuh mereka serta meletakkannya pada tempat-tempat yang menguntungkan dalam harta milik mereka. Beberapa orang bahkan melakukan mantera atau jampi-jampi sendiri tanpa dukun. Kebanyakan aktivitas ini terjadi di luar wilayah Islam dan merupakan oposisi terhadap Islam. Tetapi orang-orang ini tetap dianggap sebagai Muslim.

KESIMPULAN

Memahami orang Sunda pada zaman ini merupakan tantangan yang besar bagi sejarawan, antropolog dan sarjana-sarjana agama. Bahkan sarjana- sarjana Sunda terkemuka segan untuk mencoba melukiskan karakter dan kontribusi rakyat Sunda. Agaknya, melalui berbagai cara, masyarakat Sunda telah terserap ke dalam budaya Indonesia baru 50 tahun yang lalu. Pendapat pribadi saya adalah bahwa kita akan segera mengamati suatu pembaharuan etnis dl antara orang-orang Sunda yang disertai dengan definisi baru tentang apa artinya menjadi orang Sunda.